path: root/talermerchantdemos/blog/articles/sq/not-ipr.html

<!--#set var="ENGLISH_PAGE" value="/philosophy/not-ipr.en.html" -->

<!--#include virtual="/server/header.sq.html" -->
<!-- Parent-Version: 1.96 -->
<!-- This page is derived from /server/standards/boilerplate.html -->
<!--#set var="TAGS" value="essays laws noip" -->
<!--#set var="DISABLE_TOP_ADDENDUM" value="yes" -->

<!-- This file is automatically generated by GNUnited Nations! -->
<title>“Pronësi Intelektuale” Thatë? Është Mirazh Joshës - Projekti GNU - Free
Software Foundation</title>

<!--#include virtual="/philosophy/po/not-ipr.translist" -->
<!--#include virtual="/server/banner.sq.html" -->
<!--#include virtual="/philosophy/ph-breadcrumb.sq.html" -->
<!--GNUN: OUT-OF-DATE NOTICE-->
<!--#include virtual="/server/top-addendum.sq.html" -->
<div class="article reduced-width">
<h2>“Pronësi Intelektuale” Thatë? Është Mirazh Joshës</h2>

<address class="byline">nga <a href="https://www.stallman.org/">Richard Stallman</a></address>

<div class="introduction">
<p>
Është bërë e modës të hidhen të drejtat e kopjimit, patentat dhe shenjat
tregtare - tre gjëra të ndara dhe të ndryshme, që lidhen me tre grupe të
ndara dhe të ndryshme ligjesh - plus një duzinë ligjesh të tjera në një
kazan dhe të quhen “pronësi intelektuale”.  Ky term shtrembërues dhe
ngatërrues s’u bë rastësisht i rëndomtë,  E promovuan shoqëri që përfitojnë
prej ngatërrimit.  Rruga më e qartë për të dalë nga ngatërrimi është të
hidhet poshtë tërësisht termi.
</p>
</div>

<p>
Sipas profesorit Mark Lemley, tani i Shkollës Juridike të Stanford-it, ky
përdorim i përhapur i termit “pronësi intelektuale” është një modë që pasoi
themelimin më 1967-n të Entit Botëror të “Pronësisë Intelektuale” (WIPO) dhe
u bë vërtet i rëndomtë vetëm vitet e fundit. (WIPO është formalisht një
organizatë e OKB-së, por në fakt përfaqëson interesat dhe zotëruesve të të
drejtave të kopjimit, patentave dhe shenjave tregtare.) Përdorimi i gjerë zë
fill prej <a
href="https://books.google.com/ngrams/graph?content=intellectual+property&amp;year_start=1800&amp;year_end=2008&amp;corpus=15&amp;smoothing=1&amp;share=&amp;direct_url=t1%3B%2Cintellectual%20property%3B%2Cc0">aty
nga 1990</a>. (<a href="/graphics/seductivemirage.png">Kopje vendore
figure</a>)
</p>

<p>
Termi bart një njëanësi që s’është e vështirë të vihet re: sugjeron të
mendohet rreth të drejtave të kopjimit, patentave dhe shenjave tregtare në
analogji me të drejta pronësie për objekte fizike. (Kjo analogji bie ndesh
me filozofi juridike të ligjeve të të drejtave të kopjimit, të ligjeve të
patentave dhe atyre të shenjave tregtare, por këtë e dinë vetëm
specialistët.) Këto ligje në fakt s’janë dhe aq shumë si ligjet e pronësisë
materiale, por përdorimi i këtij termi i shpie ligjvënësit t’i ndryshojnë
për t’i bërë më të tillë.  Ngaqë ky është ndryshimi i dëshiruar nga
shoqëritë që ushtrojnë të drejta kopjimi, që shfrytëzojnë patenta dhe shenja
tregtare, njëanësia e sjellë nga termi “pronësi intelektuale” u bën punë.
</p>

<p>
Njëanësia është arsye e mjaftueshme për ta hedhur poshtë termin dhe më kanë
kërkuar shpesh të propozoj ndonjë emër tjetër për kategorinë në përgjithësi
- ose kanë propozuar alternativat e tyre (shpesh me humor).  Në sugjerimet
përfshihet PIM, për Privilegje të Imponuara Monopolesh, apo MDLANQ për
Monopole të Detyruara Legalisht të Ardhura Nga Qeveria.  Disa të tjerë
flasin për “regjime të drejtash përjashtues”, por t’u referohesh kufizimeve
si “të drejta” është prapë mungesë vijueshmërie logjike.
</p>

<p>
Disa nga këta emra alternativë do të ishin një përmirësim, por është gabim
të zëvendësohet “pronësi intelektuale” me çfarëdo termi tjetër.  Një emër
tjetër s’do të prekte problemin më të thellë të termit: teprimin në
përgjithësim.  S’ka ndonjë gjë të unifikuar të tillë si “pronësi
intelektuale”- është një mirazh.  Arsyeja e vetme pse njerëzit mendojnë se
ka kuptim si një kategori koherente është fakti se përdorimi i përhapur i
termit i ka ngatërruar lidhur me ligjet në fjalë.
</p>

<p>
Termi “pronësi intelektuale” është, në rastin më të mirë, një përgjithësim
për të bërë tok ligje krejt të ndryshëm.  Ata që s’janë juristë, kur
dëgjojnë në term të aplikuar mbi këto ligje të ndryshëm priren të marrin të
mirëqenë se bazohen në një parim të përbashkët dhe funksionojnë në mënyrë të
ngjashme.
</p>

<p>
Asgjë s’mund të jetë më larg të vërtetës.  Këto ligje zunë fill ndarazi,
evoluuan ndarazi, mbulojnë veprimtari të ndryshme, përmbajnë rregulla të
ndryshme dhe ngrenë probleme të ndryshme politikash publike. 
</p>

<p>
Për shembull, ligji i të drejtave të kopjimit qe hartuar për të promovuar
autorësinë dhe artin dhe mbulon hollësitë e shprehjes së një vepre.  Ligji i
patentave qe synuar të promovojë publikimin e ideve të dobishme, me çmimin e
dhënies atij që e publikonte idenë një monopol të përkohshëm mbi të - një
çmim që në disa fusha mund t’ia vlejë të paguhet dhe në të tjera jo.
</p>

<p>
Ligji i shenjave tregtare, përkundrazi, nuk qe menduar për të promovuar
ndonjë rrugë të caktuar sjelljeje, por thjesht për t’u bërë të mundur
blerësve të dinë se ç’po blejnë.  Por, ligjvënësit, nën ndikimin e termit
“pronësi intelektuale”, e kanë shndërruar në një skemë që ofron përfitime
për reklamat.  Dhe këta janë vetëm tre nga mjaft ligje të cilave u referohet
termi.
</p>

<p>
Ngaqë këto ligje qenë hartuar në mënyrë të pavarur, janë të ndryshëm në çdo
hollësi, si dhe në qëllimet dhe metodat bazë.  Ndaj, nëse mësoni ca fakte
mbi ligjin e të drejtave të kopjimit, do të ishit të mençur të mendonit se
ai ligj patentash është tjetër gjë.  Rrallë do të ishit gabim!
</p>

<p>
Në praktikë, thuajse krejt pohimet e përgjithshme që ndeshni, që janë
formuluar duke përdorur “pronësi intelektuale” do të jenë të rreme.  Për
shembull, do të shihni pretendime se qëllimi i “tij” është të “promovojë
novacionin”, por kjo hyn vetëm te ligji i patentave dhe mbase te monopole
varietetesh bimësh.  Ligji i të drejtave të kopjimit nuk shqetësohet për
novacionin; një këngë pop apo një roman është nën të drejta kopjimi edhe kur
s’ka asgjë risore në të.  Ligji i shenjave tregtare nuk merret me
novacionin; nëse unë hap një dyqan çaji dhe e quaj “rms tea”, kjo do të
ishte një shenjë e fortë tregtare, edhe pse unë shes të njëjtat çajra, në të
njëjtën mënyrë si gjithkush tjetër.  Ligji i të fshehtave tregtare nuk
merret me novacionin, hiq në mënyrë tangjente; lista ime e klientë ve të
çajit do të ishte një e fshehtë tregtare pa asnjë lidhje me novacionin.</p>

<p>
Do të shihni gjithashtu pohime se “pronësia intelektuale” bëhet merak për
“frymën krijuese”, por në të vërtetë kjo hyn vetëm te ligji i të drejtave të
kopjimit.  Për të krijuar një novacion që mund të patentohet, duhet më tepër
se frymë krijuese.  Ligji i shenjave tregtare dhe ligji i të fshehtave
tregtare s’kanë punë fare me frymën krijuese; emri “rms tea” s’ka hiç frymë
krijuese, ashtu si edhe lista e fshehtë e klientëve të mi të çajit.</p>

<p>
Njerëzit shpesh thonë “pronësi intelektuale”, kur në fakt nënkuptojnë një
grup më të madh ose më të vogël ligjesh.  Për shembull, vende të pasura
shpesh imponojnë ligje të padrejta në vende të varfra, për të rrjepur para
prej tyre.  Disa prej këtyre ligjeve janë mes atyre të quajtur ligje
“pronësie intelektuale”, të tjerë nuk janë; pavarësisht, kritikët e
praktikës shpesh shpesh e marrin atë etiketë ngaqë u është bërë familjare.
Duke e përdorur, paraqesin shtrembër natyrën e problemit.  Do të ishte më
mirë të përdorej një term më i përpiktë, bie fjala, “kolonizim legjislativ”,
që shkon në zemër të problemit.
</p>

<p>
Populli i rëndomtë s’është i vetmi i ngatërruar nga ky term.  Deri edhe
profesorë të juridikut, që i japin mësim këto ligje, janë të joshur dhe të
shpërqendruar nga tërheqja e termit “pronësi intelektuale” dhe bëjnë pohime
të përgjithshme që bien ndesh me faktet që dinë.  Për shembull, një profesor
shkroi më 2006-n:
</p>

<blockquote><p>
Ndryshe nga pasardhësit e tyre që tani merren me çikërrima në WIPO,
hartuesit e kushtetutës së Shteteve të Bashkuara të Amerikës kishin një
qëndrim parimor, pro konkurrencë, ndaj pronësisë intelektuale.  E dinin që
të drejtat mund të jenë të nevojshme, por…ia lidhën duart kongresit, duke e
kufizuar fuqinë e tij në disa rrugë.
</p></blockquote>

<p>
Ai pohim i referohet Nenit 1, Ndarjes 8, Klauzolës 8 të Kushtetutës së
Shteteve të Bashkuara, që autorizon ligj të drejtash kopjimi dhe ligj
patentash.  Ajo klauzolë, ama, s’ka punë fare me ligjin e shenjave tregtare,
ligjin e të fshehtave tregtare apo të tjerë të ndryshëm.  Termi “pronësi
intelektuale” e shpuri atë profesor të bëjë një përgjithësim të rremë.
</p>

<p>
Termi “pronësi intelektuale” shpie gjithashtu në të menduar thjeshtëzues.  I
shpie njerëzit të përqendrohen te e përbashkëta e dobët në formë që këto
ligje të ndryshme kanë - pra se krijojnë privilegje artificiale për disa
palë - dhe për të mos parë hollësitë që formojnë thelbin e tyre: kufizimet
specifike që çdo ligj vendos mbi publikun, si dhe pasojat që vijnë prej
kësaj.  Ky fokus i thjeshtëzuar te forma nxit një trajtim “prej ekonomisti”
për krejt këto probleme.
</p>

<p>
Ekonomia këtu vepron, siç bën shpesh, si një bartës hamendësimesh të
paekzaminuara.  Këto përfshijnë hamendësime mbi vlera, bie fjala, se sasia e
prodhimit ka rëndësi, ndërsa liria dhe mënyra e jetesës nuk kanë, si dhe
hamendësime faktike të cilat kryesisht janë të rreme, bie fjala, se të
drejtat e kopjimit mbi muzikën janë në të mirë të muzikantëve, ose se
patentat mbi barna mbështesin punë kërkimore për shpëtim jetësh.
</p>

<p>
Një tjetër problem është se, te ajo çka nënkupton termi “pronësi
intelektuale” në shkallë të gjerë, problemet specifike, të lindura nga ligje
të ndryshme, bëhen thuajse të padukshëm. Këto probleme lindin prej
specifikash të çdo ligji - pikërisht ajo çka termi “pronësi intelektuale” i
nxit njerëzit ta shpërfillin.  Për shembull, një problem që lidhet me ligjin
e të drejtave të kopjimit është nëse duhet lejuar apo jo ndarja me të tjerët
e muzikës; ligji i patentave nuk ka punë kund me këtë.  Ligji i patentave
nxjerr probleme të tilla si, nëse duhen lejuar vende të varfra të prodhojnë
barna që shpëtojnë jetën dhe t’i shesin ato lirë për të shpëtuar jetë; ligji
i të drejtave të kopjimit s’ka punë në gjëra të tilla.
</p>

<p>
Asnjë prej këtyre problemeve s’është thjesht i natyrës ekonomike dhe
aspektet e tyre joekonomike janë krejt të ndryshme; duke e tepruar në
përgjithësime të cekëta ekonomike si bazë për t’i marrë parasysh do të thotë
të shpërfillen dallimet.  Hedhja e këtyre dy ligjeve në kazanin e “pronësisë
intelektuale” pengon të menduarit e qartë mbi secilin prej tyre.
</p>

<p>
Ndaj, çdo opinion mbi “çështjen e pronësisë intelektuale” dhe çfarëdo
përgjithësimi rreth kësaj kategorie të supozuar janë thuajse me siguri të
pamend.  Nëse mendoni se këto ligje janë një problem, do të prireni t’i
zgjidhni opinionet tuaja prej një përzgjedhje të gjerë përgjithësimesh të
tepruara, asnjë prej të cilëve s’është për të mirë.
</p>

<p>
Hedhja poshtë e “pronësisë intelektuale” s’është thjesht zbavitje
filozofike.  Termi shkakton dëm të njëmendtë.  Apple-i e përdorni <a
href="https://www.theguardian.com/us-news/2017/mar/11/nebraska-farmers-right-to-repair-bill-stalls-apple">për
të deformuar debatin mbi ligjin e Nebraskës për “të drejtën për të
riparuar”</a>.  Koncepti i rremë i dha Apple-it një rrugë për të maskuar
parapëlqimin e vet për fshehtësi, çka bie ndesh me të drejtat e përdoruesve
të saj, si një parim të supozuar të cilit duhet t’i binden klientët dhe
shteti.</p>

<p>
Nëse doni të mendoni qartë mbi problemet e dala nga patentat, apo të drejtat
e kopjimit, apo shenjat tregtare, apo një larmi ligjesh të tjera të
ndryshme, hapi i parë është të harrohet ideja e futjes së tyre në një thes
dhe të trajtohen ato si subjekte të veçantë nga njëri-tjetri.  Hapi i dytë
është të hidhen poshtë këndvështrimet e ngushta dhe pamja thjeshtëzuese që
sugjeron termi “pronësi intelektuale”.  Merrini në shqyrtim secilën prej
këtyre problemeve më vete dhe do të keni shansin t’i merrni drejt në
shqyrtim.
</p>

<p>Dhe kur vjen puna për të reformuar WIPO-n, ja <a
href="https://fsfe.org/activities/wipo/wiwo.en.html">një propozim për
ndryshimin e emrit dhe thelbit të WIPO-s</a>.
</p>

<hr />

<p>
Shihni gjithashtu <a href="/philosophy/komongistan.html">Historia e
Çuditshme e Përbashkistanit (Shkërmoqje e termit “pronësi
intelektuale”)</a>.
</p>

<p>
Vende në Afrikë janë shumë më të ngjashme se sa këto ligje dhe “Afrika”
është një koncept gjeografik koherent; prapëseprapë, <a
href="https://www.theguardian.com/world/2014/jan/24/africa-clinton"> të
flasësh mbi “Afrikën”, në vend se për një vend të caktuar, shkakton shumë
ngatërrim</a>.
</p>

<p>
<a
href="https://torrentfreak.com/language-matters-framing-the-copyright-monopoly-so-we-can-keep-our-liberties-130714/">
Rickard Falkvinge përkrah hedhjen poshtë të këtij termi</a>.</p>

<p><a
href="http://www.locusmag.com/Perspectives/2016/11/cory-doctorow-sole-and-despotic-dominion/">
Cory Doctorow dënon gjithashtu</a> termin “pronësi intelektuale”.</p>
</div>

<div class="translators-notes">

<!--TRANSLATORS: Use space (SPC) as msgstr if you don't have notes.-->
  </div>
</div>

<!-- for id="content", starts in the include above -->
<!--#include virtual="/server/footer.sq.html" -->
<div id="footer" role="contentinfo">
<div class="unprintable">

<p>Ju lutemi, pyetjet dhe kërkesat e përgjithshme rreth FSF-së &amp; GNU-së
dërgojini te <a href="mailto:gnu@gnu.org">&lt;gnu@gnu.org&gt;</a>.  Ka
gjithashtu <a href="/contact/">mënyra të tjera për t’u lidhur me</a>
FSF-në.  Njoftimet për lidhje të dëmtuara dhe ndreqje apo këshilla të tjera
mund të dërgohen te <a
href="mailto:webmasters@gnu.org">&lt;webmasters@gnu.org&gt;</a>.</p>

<p>
<!-- TRANSLATORS: Ignore the original text in this paragraph,
        replace it with the translation of these two:

        We work hard and do our best to provide accurate, good quality
        translations.  However, we are not exempt from imperfection.
        Please send your comments and general suggestions in this regard
        to <a href="mailto:web-translators@gnu.org">

        &lt;web-translators@gnu.org&gt;</a>.</p>

        <p>For information on coordinating and contributing translations of
        our web pages, see <a
        href="/server/standards/README.translations.html">Translations
        README</a>. -->
Përpiqemi fort dhe bëjmë sa mundemi për të ofruar përkthime me cilësi të
mirë dhe të përpikta.  Megjithatë, nuk jemi të përjashtuar nga
papërsosmëritë. Ju lutemi, komentet dhe këshillat e përgjithshme lidhur me
këtë dërgojini te <a
href="mailto:web-translators@gnu.org">&lt;web-translators@gnu.org&gt;</a>.</p><p>Për
të dhëna mbi bashkërendimin dhe parashtrimin e përkthimeve të faqeve tona
web, shihni <a href="/server/standards/README.translations.html">README për
përkthimet</a>.</p>
</div>

<!-- Regarding copyright, in general, standalone pages (as opposed to
     files generated as part of manuals) on the GNU web server should
     be under CC BY-ND 4.0.  Please do NOT change or remove this
     without talking with the webmasters or licensing team first.
     Please make sure the copyright date is consistent with the
     document.  For web pages, it is ok to list just the latest year the
     document was modified, or published.
     
     If you wish to list earlier years, that is ok too.
     Either "2001, 2002, 2003" or "2001-2003" are ok for specifying
     years, as long as each year in the range is in fact a copyrightable
     year, i.e., a year in which the document was published (including
     being publicly visible on the web or in a revision control system).
     
     There is more detail about copyright years in the GNU Maintainers
     Information document, www.gnu.org/prep/maintain. -->
<p>Të drejta kopjimi &copy; 2004, 2006, 2010, 2013-2017, 2021 Richard Stallman</p>

<p>Kjo faqe mund të përdoret sipas një licence <a rel="license"
href="http://creativecommons.org/licenses/by-nd/4.0/">Creative Commons
Attribution-NoDerivatives 4.0 International License</a>.</p>

<!--#include virtual="/server/bottom-notes.sq.html" -->
<div class="translators-credits">

<!--TRANSLATORS: Use space (SPC) as msgstr if you don't want credits.-->
 </div>

<p class="unprintable"><!-- timestamp start -->
U përditësua më:

$Date: 2021/12/01 23:30:29 $

<!-- timestamp end -->
</p>
</div>
</div>
<!-- for class="inner", starts in the banner include -->
</body>
</html>