path: root/talermerchantdemos/blog/articles/tr/not-ipr.html

<!--#set var="ENGLISH_PAGE" value="/philosophy/not-ipr.en.html" -->

<!--#include virtual="/server/header.tr.html" -->
<!-- Parent-Version: 1.86 -->

<!-- This file is automatically generated by GNUnited Nations! -->
<title>&ldquo;Fikri Mülkiyet&rdquo; mi dediniz? Baştan Çıkaran Serap - GNU Projesi
- Özgür Yazılım Vakfı</title>

<!--#include virtual="/philosophy/po/not-ipr.translist" -->
<!--#include virtual="/server/banner.tr.html" -->
<h2>&ldquo;Fikri Mülkiyet&rdquo; mi dediniz? Baştan Çıkaran Serap</h2>

<p>yazan <a href="http://www.stallman.org/">Richard M. Stallman</a></p>

<p>
Telif hakkını, patentleri ve markaları (üçü de ayrı ve farklı yasalar
kümesine sahip, birbirinden farklı şeyler olduğu halde) ve üstelik bir
düzine başka yasayı aynı kefeye koyup, &ldquo;fikri mülkiyet&rdquo; olarak
adlandırmak bir moda haline geldi. Bu çarpık ve muğlak terimin yaygınlaşması
bir rastlantıyla olmadı. Muğlaklıktan beslenen şirketler onu
savundular. Muğlaklığı ortadan kaldırmanın en temiz yolu, bu terimi tamamen
reddetmekle mümkündür.
</p>

<p>
Stanford Hukuk Fakültesi'nden Profesör Mark Lemley'e göre &ldquo;fikri
mülkiyet&rdquo; teriminin yaygın kullanımı, Dünya &ldquo;Fikri
Mülkiyet&rdquo; Örgütünün (WIPO) 1967'deki kuruluşuyla birlikte ortaya çıkan
ve fiilen son yıllarda yaygınlaşan bir modadır. (WIPO resmi olarak bir BM
kuruluşudur, ancak gerçekte telif hakkı, patent ve marka sahiplerinin
çıkarlarını temsil etmektedir.) Yaygın kullanım <a
href="https://books.google.com/ngrams/graph?content=intellectual+property&amp;year_start=1800&amp;year_end=2008&amp;corpus=15&amp;smoothing=1&amp;share=&amp;direct_url=t1%3B%2Cintellectual%20property%3B%2Cc0">yaklaşık
1990</a>'a dayanmaktadır. (<a href="/graphics/seductivemirage.png">yerel
görüntü kopya</a>)
</p>

<p>
Terimin görmesi zor olmayan bir taraflılığı var: telif hakları, patentler ve
markalar hakkında, fiziksel nesnelerin mülkiyet haklarıyla benzerlik kurarak
düşünmeyi önerir. (Bu benzetme telif hakları yasası, patent yasası ve marka
yasasının hukuk felsefelerine aykırıdır, ancak sadece uzmanlar bunu bilir.)
Bu yasalar fiziksel mülkiyet yasalarına hiç de benzemez, ancak bu terimin
kullanımı yasa koyucuların onları daha da benzeyecek şekilde değiştirmesine
yol açar. Bu değişiklik telif hakkı, patent ve marka yetkilerini uygulayan
şirketlerin de arzuladığı bir şey olduğu için, &ldquo;fikri mülkiyet&rdquo;
teriminin yarattığı taraflılık onların işine gelir.
</p>

<p>
Taraflılık, terimi reddetmek için oldukça yeterlidir ve insanlar benden
bütün bu kategori için başka bir isim önermemi istediler ve hatta kendi
(sıklıkla mizahi) alternatiflerini de önerdiler. Bunların arasında IMP
(Imposed Monopoly Privileges - Dayatılan Tekel Ayrıcalıkları), GOLEM
(Government-Originated Legally Enforced Monopolies - Hükümet Kaynaklı Yasal
olarak Zorlanmış Tekeller) gibi öneriler vardı. Bazıları &ldquo;münhasır
haklar rejimi&rdquo;nden söz ederken, kısıtlamalara &ldquo;haklar&rdquo;
olarak gönderme yapması tam bir aynı anda iki zıt görüşe inanmadır.
</p>

<p>
Bu alternatiflerden bazıları bir ilerleme olabilir, ancak &ldquo;fikri
mülkiyet&rdquo; terimini bir başka terimle değiştirmek bir hatadır. Başka
bir ad, terimin daha derin sorununu, aşırı genellemeyi
çözmeyecektir. &ldquo;Fikri mülkiyet&rdquo; gibi birleşik bir şey yoktur, bu
bir seraptır. İnsanların, onu uyumlu bir kategori olarak
anlamlandırmalarının nedeni, terimin yaygın kullanımının söz konusu yasalar
hakkında onları yanıltmış olmasıdır.
</p>

<p>
&ldquo;Fikri mülkiyet&rdquo; terimi, en iyi ihtimalle bambaşka yasaları bir
araya toplamaya yönelik kapsayıcı bir terimdir. Bu çeşitli yasalar için
kullanılan tek bir terimi duyan hukukçu olmayan kişiler, hepsinin aynı
ilkeye dayandığını ve benzer işlevlere sahip olduğunu varsayma eğilimi
gösteriyor.
</p>

<p>
Aslında gerçek bundan çok daha farklıdır. Bu yasalar ayrı şekillerde ortaya
çıkmışlar, farklı şekillerde evrimleşmişler, farklı faaliyetleri
kapsıyorlar, farklı kuralları içeriyorlar ve farklı kamu düzeni sorunları
ortaya çıkarıyorlar. 
</p>

<p>
Örneğin, telif hakkı yasası yazarlığı ve sanatı teşvik etmek amacıyla
tasarlanmıştır ve bir çalışmanın ifadesinin ayrıntılarını kapsar. Patent
yasası, yararlı fikirlerin yayınlanmasını, bir fikri yayınlayan kişiye o
fikir üzerinde geçici bir tekel verme uğruna (bazı alanlarda işe yarayan,
bazı alanlarda yaramayan), teşvik etmeyi amaçlamıştır.
</p>

<p>
Marka yasası, buna karşın, herhangi bir faaliyeti desteklemeyi değil, sadece
satın alanların ne satın aldığını bilmelerini sağlamayı amaçlamıştı. Ancak
&ldquo;fikri mülkiyet&rdquo; teriminin etkisi altındaki yasa yapıcılar, onu
reklamcılık için teşvik sağlayan bir şemaya dönüştürdüler. Ve bunlar bu
terimin atıfta bulunduğu yasalardan sadece üç tanesi.
</p>

<p>
Bu yasalar birbirinden bağımsız geliştirildiği için, her ayrıntıları
birbirinden farklıdır, temel amaçları ve yöntemleri ayrıdır. Bu nedenle,
eğer telif hakkı yasası hakkında bir gerçeği öğrendiğinizde, patent
yasasının farklı olduğunu varsaymanız mantıklı olacaktır. Çok seyrek
yanılacaksınız!
</p>

<p>
Uygulamada, &ldquo;fikri mülkiyet&rdquo; kullanılarak formüle edilen
neredeyse bütün genel cümleler yanlış olacaktır. Örneğin, &ldquo;onun&rdquo;
amacının &ldquo;yenilikçiliği teşvik etmek&rdquo; olduğu iddialarıyla
karşılaşacaksınız, ancak bu yalnızca patent yasasına ve belki de bitki
türleri tekellerine uygundur. Telif hakları yasasının yenilikçilikle bir
ilgisi yok; bir pop şarkısı veya bir roman içerisinde yenilikçi hiç bir şey
olmasa bile telif hakkına sahiptir. Marka yasasının da yenilikçilikle ilgisi
yok; eğer &ldquo;rms çay&rdquo; diye bir çay dükkanı açsam, başka herkesin
sattığı çayların aynısı satsam bile bu muteber bir marka olacaktır. Ticaret
sırrı yasasının da yenilikçilikle bir ilgisi yok, belki yüzeysel bir ilgisi
olabilir; çay müşterilerimin listesi, yenilikçilikle alakası olmayan bir
ticari sır olacaktır.</p>

<p>
&ldquo;Fikri mülkiyet&rdquo;in &ldquo;yaratıcılıkla&rdquo; ilgili olduğuna
ilişkin bir çok iddia da göreceksiniz, ancak gerçekte bu sadece telif
hakları yasasına uygundur. Patentlenebilir bir buluş için yaratıcılıktan
fazlası gerekir. Marka yasasının ve ticari sır yasasının yaratıcılıkla hiç
bir ilgisi yok; &ldquo;rms çay&rdquo; isminin hiç bir yaratıcılığı yok, ne
de çay müşterilerimin gizli listesinin.</p>

<p>
İnsanlar sıklıkla, aslında çok daha geniş veya çok daha dar bir yasalar
kümesini kastettiklerinde &ldquo;fikri mülkiyet&rdquo; diyorlar. Örneğin,
zengin ülkeler yoksul ülkelere, onlardan para sızdırmak için sık sık
adaletsiz yasalar dayatıyorlar. Bu yasaların arasında &ldquo;fikri
mülkiyet&rdquo; yasaları olarak adlandırılanlar da, başka şekilde
adlandırılanlar da var. Bu uygulamayı eleştirenler bu etiketi kullanıyorlar,
çünkü bu terime aşinalar. Bu terimi kullanarak, sorunun doğasını yanlış
tanıtmış oluyorlar. Örneğin &ldquo;kanun koyucu sömürgecilik&rdquo; gibi
daha doğru bir terim kullanmak, sorunun özüne inecektir.
</p>

<p>
Bu terim sadece meslekten olmayanların kafasını karıştırmıyor. Bu yasaları
öğreten hukuk profesörleri bile örneğin &ldquo;fikri mülkiyet&rdquo;
teriminin çekiciliğiyle kafa karışıklığı yaşıyor ve etkileniyorlar, ve
bildikleri gerçeklerle çelişen genel beyanlarda bulunuyorlar. Örneğin, bir
profesör 2006'da şunu yazmıştı:
</p>

<blockquote><p>
Şimdi WIPO'nun katlarında çalışan torunlarının aksine, ABD anayasasının
kurucularının, fikri mülkiyete karşı ilkeli, rekabet yanlısı bir tutumu
vardı. Hakların gerekli olabileceğini biliyorlardı, ancak&hellip;kongrenin
elini bağladılar, gücünü bir çok açıdan kısıtladılar.
</p></blockquote>

<p>
Bu cümle, ABD anayasasının, telif hakları yasası ve patent yasasına yetki
veren 1. Madde, 8. Bölüm, 8. fıkrasına atıfta bulunuyor. Oysa ki bu fıkranın
marka yasası, ticaret sırrı yasası veya diğer çeşitli yasalarla bir ilgisi
yok. &ldquo;Fikri mülkiyet&rdquo; terimi profesörün yanlış bir genelleme
yapmasına yol açıyor.
</p>

<p>
&ldquo;Fikri mülkiyet&rdquo; terimi ayrıca basit düşünmeye de yol
açar. İnsanların, bu ayrı yasalardaki, belirli taraflar için yapay
ayrıcalıklar yaratma şeklindeki zayıf ortaklığa odaklanmasını ve özlerini
oluşturan ayrıntıları umursamamalarını doğurur: her bir yasanın kamu
üzerinde yarattığı belirli kısıtlamalar ve bunun yarattığı sonuçlar. Bu
basitçe biçime odaklanma, bütün bu sorunlara &ldquo;ekonomikçi&rdquo; bir
yaklaşımı cesaretlendirir.
</p>

<p>
Burada, her zaman olduğu gibi, incelenmemiş varsayımların bir aracı olarak
iktisat işlev görür. Bunlar arasında, özgürlük ve yaşam biçimi önemsizken,
üretim miktarının önemli olması gibi, değerler hakkındaki varsayımlar ve
müzik üzerindeki telif haklarının müzisyenleri koruduğu, ilaçlar üzerindeki
patentlerin hayat kurtaran araştırmayı desteklediği gibi çoğunlukla yanlış
olan gerçeklere dayalı varsayımlar da vardır.
</p>

<p>
Bir başka sorun da, &ldquo;fikri mülkiyet&rdquo; teriminde ima edilen geniş
ölçekte, çeşitli yasaların ortaya koyduğu belirli hususların neredeyse
görünmez olmasıdır. Her yasanın özgünlüklerinden ortaya çıkan bu hususlar,
tam da &ldquo;fikri mülkiyet&rdquo; teriminin insanları görmezden gelmeye
teşvik ettiği şeydir. Örneğin, telif hakkı yasasıyla ilişkili bir sorun,
müzik paylaşmaya izin verilip verilmeyeceğidir; patent yasasının bununla bir
ilgisi yoktur. Patent yasası yoksul ülkelerin hayat kurtaran ilaçları
üretmesine ve yaşam kurtarmak için ucuza satılmasına izin verilip
verilmeyeceği gibi hususları ortaya koyarken, telif hakları yasasının bu
gibi konularla bir ilgisi yoktur.
</p>

<p>
Bu sorunların hiç biri doğası gereği tamamen ekonomik değildir ve ekonomik
olmayan yönleri birbirinden oldukça farklıdır. Onları dikkate almanın bir
temeli olarak yüzeysel ekonomik aşırı genellemeyi kullanmak, farklılıkları
yok saymak anlamına gelir. İki yasayı da aynı &ldquo;fikri mülkiyet&rdquo;
kefesine koymak, her biri hakkındaki açık düşünmeyi engeller.
</p>

<p>
Bu yüzden, &ldquo;fikri mülkiyet hususu&rdquo; hakkındaki herhangi bir fikir
ve bu sözde kategori hakkında herhangi bir genelleme hemen hemen kesinlikle
aptalcadır. Eğer bütün bu yasaları tek bir konu olarak düşünürseniz,
fikrinizi, hiç biri de işe yaramayan, çok kapsamlı aşırı genellemelerin bir
buketinden seçme eğilimi göstereceksiniz.
</p>

<p>
&ldquo;Fikri mülkiyet&rdquo;in reddedilmesi salt felsefi bir oyalanmaca
değildir. Terimin gerçek zararı da var. Apple bu terimi <a
href="https://www.theguardian.com/us-news/2017/mar/11/nebraska-farmers-right-to-repair-bill-stalls-apple">Nebraska'nın
&ldquo;tamir hakkı&rdquo; tasarısı hakkındaki tartışmayı çarpıtmak</a> için
kullandı. Sahte kavram Apple'a, müşterilerin ve devletin uymak zorunda
olduğu sözde bir ilke olarak, müşterilerin haklarıyla çelişse bile, gizlilik
tercihini kuşanması için bir yol sağladı.</p>

<p>
Patentler veya telif hakları veya markalar veya diğer çeşitli farklı
yasaların ortaya koyduğu hususlar hakkında açıkça düşünmek istiyorsanız, ilk
adım onları bir araya getirme fikrinden vazgeçmek ve onlara farklı konular
olarak davranmak olmalıdır. İkinci adım, &ldquo;fikri mülkiyet&rdquo;
teriminin önerdiği basitleştirilmiş yansıtmaları ve dar bakış açılarını
reddetmektir. Bu hususların her birini ayrı ayrı, bütünlükleriyle ele almayı
düşünün ve böylece onları iyi bir şekilde değerlendirme şansına sahip
olabilirsiniz.
</p>

<p>Ve WIPO'yu düzeltmeye gelince, <a
href="http://fsfe.org/projects/wipo/wiwo.en.html">WIPO'nun adını ve özünü
değiştirmeye ilişkin bir öneriyi şurada bulabilirsiniz</a>.
</p>

<hr />

<p>
Ayrıca bkz. <a href="/philosophy/komongistan.html">The Curious History of
Komongistan (Busting the term &ldquo;intellectual property&rdquo;)</a>.
</p>

<p>
Afrika'daki ülkeler, bu yasalardan çok daha benzerdir, ve
&ldquo;Afrika&rdquo; tutarlı coğrafik bir kavramdır; yine de <a
href="http://www.theguardian.com/world/2014/jan/24/africa-clinton">belirli
bir ülke yerine &ldquo;Afrika'dan&rdquo; söz etmek, büyük bir karışıklık
yaratır</a>.
</p>

<p>
<a
href="http://torrentfreak.com/language-matters-framing-the-copyright-monopoly-so-we-can-keep-our-liberties-130714/">
Rickard Falkvinge bu terimin reddedilmesini destekliyor</a>.</p>

<p><a
href="http://www.locusmag.com/Perspectives/2016/11/cory-doctorow-sole-and-despotic-dominion/">
Cory Doctorow'da </a>&ldquo;fikri mülkiyet terimini&rdquo; suçlu buluyor.</p>

<div class="translators-notes">

<!--TRANSLATORS: Use space (SPC) as msgstr if you don't have notes.-->
 </div>
</div>

<!-- for id="content", starts in the include above -->
<!--#include virtual="/server/footer.tr.html" -->
<div id="footer">
<div class="unprintable">

<p>Lütfen FSF ve GNU ile ilgili sorularınızı <a
href="mailto:gnu@gnu.org">&lt;gnu@gnu.org&gt;</a> adresine iletin. FSF ile
iletişim kurmanın <a href="/contact/">başka yolları</a> da vardır. Lütfen
çalışmayan bağlantıları ve başka düzeltmeleri veya önerilerinizi <a
href="mailto:webmasters@gnu.org">&lt;webmasters@gnu.org&gt;</a> adresine
gönderin.</p>

<p>
<!-- TRANSLATORS: Ignore the original text in this paragraph,
        replace it with the translation of these two:

        We work hard and do our best to provide accurate, good quality
        translations.  However, we are not exempt from imperfection.
        Please send your comments and general suggestions in this regard
        to <a href="mailto:web-translators@gnu.org">

        &lt;web-translators@gnu.org&gt;</a>.</p>

        <p>For information on coordinating and submitting translations of
        our web pages, see <a
        href="/server/standards/README.translations.html">Translations
        README</a>. -->
Çevirilerimizde bulmuş olabileceğiniz hataları, aklınızdaki soru ve
önerilerinizi lütfen <a
href="mailto:web-translators@gnu.org">bize&nbsp;bildirin</a>.</p><p>Bu
yazının çeviri düzenlemesi ve sunuşu ile ilgili bilgi için lütfen <a
href="/server/standards/README.translations.html">Çeviriler BENİOKU</a>
sayfasına bakın. Bu sayfanın ve diğer tüm sayfaların Türkçe çevirileri
gönüllüler tarafından yapılmaktadır; Türkçe niteliği yüksek bir <a
href="/home.html">www.gnu.org</a> için bize yardımcı olmak istiyorsanız, <a
href="https://savannah.gnu.org/projects/www-tr">çalışma&nbsp;sayfamızı</a>
ziyaret edebilirsiniz.</p>
</div>

<!-- Regarding copyright, in general, standalone pages (as opposed to
     files generated as part of manuals) on the GNU web server should
     be under CC BY-ND 4.0.  Please do NOT change or remove this
     without talking with the webmasters or licensing team first.
     Please make sure the copyright date is consistent with the
     document.  For web pages, it is ok to list just the latest year the
     document was modified, or published.
     
     If you wish to list earlier years, that is ok too.
     Either "2001, 2002, 2003" or "2001-2003" are ok for specifying
     years, as long as each year in the range is in fact a copyrightable
     year, i.e., a year in which the document was published (including
     being publicly visible on the web or in a revision control system).
     
     There is more detail about copyright years in the GNU Maintainers
     Information document, www.gnu.org/prep/maintain. -->
<p>Copyright &copy; 2004, 2006, 2010, 2013, 2015, 2016, 2017, 2018 Richard
M. Stallman</p>

<p>Bu sayfa <a rel="license"
href="http://creativecommons.org/licenses/by-nd/4.0/deed.tr">Creative
Commons Alıntı-Türetilemez 4.0 Uluslararası Lisansı</a> altında
lisanslanmıştır.</p>

<!--#include virtual="/server/bottom-notes.tr.html" -->
<div class="translators-credits">

<!--TRANSLATORS: Use space (SPC) as msgstr if you don't want credits.-->
<p><strong>Çeviriye katkıda bulunanlar:</strong></p>
<ul>
<li>T.E. Kalaycı, 2019.</li>
</ul></div>

<p class="unprintable"><!-- timestamp start -->
Son Güncelleme:

$Date: 2020/08/22 06:31:23 $

<!-- timestamp end -->
</p>
</div>
</div>
<!-- for class="inner", starts in the banner include -->
</body>
</html>