path: root/talermerchantdemos/blog/articles/sq/byte-interview.html

<!--#set var="ENGLISH_PAGE" value="/gnu/byte-interview.en.html" -->

<!--#include virtual="/server/header.sq.html" -->
<!-- Parent-Version: 1.77 -->

<!-- This file is automatically generated by GNUnited Nations! -->
<title>Intervistë e BYTE-it me Richard Stallman-in - Projekti GNU - Free Software
Foundation</title>

<!--#include virtual="/gnu/po/byte-interview.translist" -->
<!--#include virtual="/server/banner.sq.html" -->
<h2>Intervistë e BYTE-it me Richard Stallman</h2>

<p>Marrë nga David Betz dhe Jon Edwards</p>

<h3>Richard Stallman flet me redaktorët e BYTE-it, për sistemin e tij të
<em>software</em>-it në përkatësi publike, të përputhshëm me Unix, (Korrik
1986) </h3>

<p>Richard Stallman ka ndërmarrë ndoshta projektin më ambicioz në zhvillime
<em>software</em>-i të lirë deri më sot, sistemin GNU. Te Manifesti i tij i
GNU-së, botuar në numrin e Mars-it të 1985-s të Dr. Dobb's Journal, Stallman
e përshkroi GNU-në si një “sistem <em>software</em>-i të përputhshëm me
Unix, të cilin po e shkruaj që të mund t’ia jap lirisht kujtdo që mund ta
përdorë… Pasi GNU-ja të jetë shkruar, gjithkush do të jetë në gjendje të
ketë një sistem <em>software</em>-i lirisht, njësoj si ajrin.” (GNU është
shkurtim për GNU’s Not Unix; “G”-ja shqiptohet.)</p>

<p>Stallman njihet gjerësisht si autori i EMACS, një përpunues tekstesh i
fuqishëm, të cilin e hartoi në Laboratorin e Inteligjencës Artificiale në
<abbr title="Massachusetts Institute of Technology">MIT</abbr>.  Nuk është
rastësi që copa e parë e një <em>software</em>-i prodhuar si pjesë e
projektit GNU qe një sendërtim i ri i EMACS-it.  GNU EMACS ka fituar tashmë
famën si një prej sendërtimeve më të mira të tanishme të passhme për EMACS,
në çfarëdo fashe çmimesh.</p>

<p><strong>BYTE</strong>: Në numrin e Marsit, 1985, të Dr. Dobb's lexuam nga ju
Manifestin e GNU-së. Ç’ka ndodhur që prej atëherë? A qe ky fillimi vërtet,
dhe si keni ecur nga andej e tëhu?</p>

<p><strong>Stallman</strong>: Botimi te Dr. Dobb's s’qe fillimi i
projektit. Manifestin e GNU-së e shkrojta kur po përgatitesha të nisja
projektin, si një ftesë për t’u kërkuar prodhuesve të kompjuterëve
financim. Ata nuk deshën të përfshiheshin dhe vendosa që më mirë se sa të
harxhoj kohë nga e imja, me përpjekje për sigurim fondesh, më takonte ta
harxhoja duke shkruar kod. Manifesti u botua rreth një vit e gjysmë pasi e
pata shkruar, kur sapo kisha filluar të shpërndaja GNU EMACS. Që prej
atëherë, veç plotësimit të mëtejshëm të GNU EMACS dhe aftësimit të tij të
xhirojë në më shumë lloje kompjuteri, thuajse kam përfunduar optimizimin e
përpiluesit C dhe krejt programet e tjera që nevojiten për xhirimin e
programeve në C. Kjo përfshin një diagnostikues në nivel burimi, i cili ka
mjaft veçori që të tjerë diagnostikues në nivel burimi për Unix nuk i
kanë. Për shembull, ka ndryshore të leverdishme brenda diagnostikuesit e
kështu mund të ruani vlera, dhe ka po ashtu historik të krejt vlerave që
keni dërguar në shtypës, duke e bërë tmerrësisht më të lehtë të gjurmohet
përreth strukturash listë.</p>

<p><strong>BYTE</strong>: Keni përfunduar një përpunues që tani është
shpërndarë gjerësisht dhe jeni duke përfunduar një përpilues.</p>

<p><strong>Stallman</strong>: Them se do të ketë përfunduar këtë Tetor.</p>

<p><strong>BYTE</strong>: Po për kernelin?</p>

<p><strong>Stallman</strong>: Tani kam në plan të filloj me kernelin që qe
shkruar në MIT dhe që iu dha publikut së fundi, me idenë se do ta
përdorja. Ky kernel quhet TRIX; bazohet në thirrje procedurash së
largëti. Më duhet ende t’i shtoj përputhshmërinë për një numër veçorish të
Unix-it, të cilat hëpërhë nuk i ka. S’kam filluar akoma të merrem me të. Po
përfundoj përpiluesin, përpara se të vazhdoj me kernelin. Do të më duhet
edhe të rishkruaj sistemin e kartelave. Synoj ta bëj të paprekshëm nga
dështimet, thjesht duke e bërë që të shkruajë blloqe në rendin e duhur, që
kështu struktura e diskut të jetë përherë konsistente. Mandej dua të shtoj
numra versioni. Kam një skemë të ndërlikuar për pajtimin e numrave të
versioneve me mënyrën se si e përdorin njerëzit Unix-in zakonisht. Duhet të
jeni në gjendje të specifikoni emra kartelash pa numra versionesh, por duhet
po ashtu të jeni në gjendje t’i përcaktoni ato me numra versioni
shprehimisht, dhe që të dyja duhet të funksionojnë me programet e zakonshëm
Unix, që s’janë ndryshuar ende në ndonjë mënyrë për të pasur parasysh
ekzistencën e kësaj veçorie. Mendoj se e kam një skemë për ta bërë këtë gjë,
dhe vetëm prova do të më tregojë se a e përmbush vërtet qëllimin.</p>

<p><strong>BYTE</strong>: A keni një përshkrim që mund të na e jepnit rreth se
si GNU, si sistem, ka për të qenë sipëror ndaj sistemeve të tjerë? Dimë që
një nga objektivat tuaj është të prodhoni diçka që është e përputhshme me
Unix-in. Por të paktën në fushën e sistemeve të kartelave keni thënë tashmë
se do të shkoni tej Unix-it dhe do të prodhoni diçka që është më e mirë.</p>

<p><strong>Stallman</strong>: Përpiluesi C do të prodhojë kod më të mirë e që
xhiron më shpejt. Diagnostikuesi është më i mirë. Për secilën copë, mund të
gjej ose jo një mënyrë për ta përmirësuar. Por nuk ka përgjigje për këtë
pyetje. Deri diku po përfitoj nga shansi që jep risendërtimi, çka i bën
shumë sisteme më të mirë. Deri diku kjo vjen ngaqë kam qenë i fushës për një
kohë të gjatë dhe kam punuar në mjaft sisteme të tjerë. Kështu që kam plot
ide për të shtuar. Një drejtim në të cilin do të jetë më i mirë është fakti
që, praktikisht, çdo gjë në sistem do të punojë mbi kartela të çfarëdo
madhësie, rreshta të çfarëdo madhësie, me çfarëdo shenjash që përmbajnë
këta. Sistemi Unix është mjaft dobët në këtë drejtim. Parimi i krijimit të
<em>software</em>-it, sipas të cilit nuk ka pse të ketë kufij arbitrarë për
mundësitë tuaja, nuk është i ri. Por qe thjesht praktika standarde në
shkrimin e Unix-it që  vendosi të tillë gjithë kohës, mundet thjesht ngaqë
shkruanin për kompjuterë shumë të vegjël. Kufiri i vetëm në sistemin GNU
është kur programi juaj ka konsumuar krejt kujtesën, ngaqë provoi të punojë
mbi më shumë të dhëna se sa mundej, dhe nuk ka vend për t’i mbajtur të tëra.</p>

<p><strong>BYTE</strong>: Dhe kjo ka pak gjasa të ndodhë, po qe se keni kujtesë
virtuale. Thjesht zgjidhja mund të vonojë pambarim.</p>

<p><strong>Stallman</strong>: Në fakt këto kufizime priren të ndikojnë në një
kohë shumë më herët se sa zgjidhja të mund të vonojë pambarim.</p>

<p><strong>BYTE</strong>: A mund të thoni diçka mbi llojet e makinave dhe
mjediset për të cilat GNU EMACS është përshtatur të xhirojë veçanërisht?
Tani ai xhiron në VAX-e; a ka migruar në ndonjë formë te kompjuterat
personalë?</p>

<p><strong>Stallman</strong>: Nuk jam i sigurt se çfarë kuptoni me kompjutera
personalë. Për shembull, një Sun a është kompjuter personal? GNU EMACS lyp
të paktën një megabajt kujtesë në dispozicion, mundësisht edhe më
tepër. Përdoret normalisht në makina që kanë kujtesë virtuale. Hiq rastet
për disa probleme teknike në pak përpilues C, thuajse çfarëdo makine me
kujtesë virtuale dhe që xhiron një version deri diku të ri të Unix-it do ta
xhirojë GNU EMACS, dhe shumica e tyre vërtet e xhirojnë.</p>

<p><strong>BYTE</strong>: Ka provuar ndokush t’i kalojë në Atari apo në
Macintosh-a?</p>

<p><strong>Stallman</strong>: Atari 1040ST ende s’ka kujtesë të
mjaftueshme. Makina e ardhshme Atari, them, do ta xhirojë. Po ashtu, mendoj
se Atari-t e ardhshëm do të kenë ndonjë formë projektimi kujtese. Sigurisht,
nuk po e hartoj <em>software</em>-in që të xhirojë në llojet e kompjuterave
që janë mbizotërues sot. E dija, që kur e fillova këtë projekt, se do të më
merrte ca vite. Ndaj vendosa që të mos e bëja më keq një sistem, duke u
ndeshur me sfidën e të bërit të xhirojë në mjediset e sotme të kufizuara. Në
vend të kësaj, do ta shkruaj në mënyrën që duket më e natyrshmja dhe më e
mira. Kam besim se edhe nja dy vite dhe makinat me madhësi të mjaftueshme
kujtese do të jenë mbizotërueset. Në fakt, rritja e madhësisë së kujtesës po
ndodh kaq shpejt, sa që më lë gojëhapur fakti se sa ngadalë po ecin shumica
e njerëzve me vendosjen e kujtesës virtuale. Mendoj se është krejtësisht
thelbësore.</p>

<p><strong>BYTE</strong>: Mendoj se njerëzit nuk e shohin si vërtet të
nevojshme në makinat për një përdorues.</p>

<p><strong>Stallman</strong>: Nuk kuptojnë që një përdorues nuk do të thotë një
program i vetëm. E qartë që për çfarëdo sistemi të ngjashëm me Unix është e
rëndësishme aftësia e xhirimit të shumë proceseve të ndryshme në të njëjtën
kohë, edhe pse për vetëm një nga ju. Mund ta xhironit GNU EMACS në një
makinë pa kujtesë virtuale me kujtesë të mjaftueshme, por nuk mund të
xhironi dhe aq mirë pjesën tjetër të sistemit GNU në një sistem Unix.</p>

<p><strong>BYTE</strong>: Sa LISP është i pranishëm në GNU EMACS? Mu duk se
mund të jetë e dobishme të përdoret si një mjet për të mësuar LISP.</p>

<p><strong>Stallman</strong>: Sigurisht që mund ta bëni këtë. GNU EMACS përmban
një sistem LISP të plotë, edhe pse jo shumë të fuqishëm. Është mjaft i
fuqishëm për shkrim urdhrash përpunuesi. Nuk krahasohet me, të themi, një
Common LISP System, diçka që do ta përdornit vërtet për programim sistemi,
por ka krejt gjërat që duhet të ketë LISP-i.</p>

<p><strong>BYTE</strong>: A keni ndonjë parashikim se kur do të ishit në
gjendje të shpërndanit një mjedis që funksionon, në të cilin, kur ta
vendosnim në makinat apo stacionet tona të punës, të mund të bënim punë në
mënyrë të arsyeshme, pa përdorur gjë tjetër veç kodit që shpërndani?</p>

<p><strong>Stallman</strong>: Është vërtet e zorshme të thuhet. Kjo mund të
ndodhte për një vit, po sigurisht mund të zgjaste më tepër. Mund edhe të
mendohej se mund të zgjaste më pak, por as kjo nuk është edhe aq e mundur
tanimë. Mendoj se do ta kem përpiluesin të përfunduar për një muaj a dy. E
vetmja pjesë pune tjetër e madhe që më duhet të bëj është tek
kerneli. Fillimisht parashikoja që GNU-ja do të merrte diçka si dy vjet, por
kaluan dy vjet e gjysmë dhe ende nuk kam mbaruar. Një pjesë e shkaqeve të
vonesës është fakti që shpenzova goxha kohë duke punuar për një përpilues që
doli se qe rrugë pa krye. M’u desh ta rishkruaj plotësisht. Një arsye tjetër
është që shpenzova kaq shumë kohë për GNU EMACS. Fillimisht mendova se nuk
kisha pse e bëja fare këtë.</p>

<p><strong>BYTE</strong>: Na thoni diçka për skemën tuaj të shpërndarjes.</p>

<p><strong>Stallman</strong>: Nuk i vendos <em>software</em>-in apo doracakët
për ta në përkatësi publike, dhe arsyeja për këtë është se dua që të
sigurohet që tërë përdoruesit do të jenë të lirë t’i shpërndajnë. Nuk dua
kënd të bëjë një version të përmirësuar të ndonjërit nga programet që kam
shkruar dhe ta shpërndajë si pronësor. Dua që kjo të mos jetë e mundur. Dua
të nxis përmirësimet e lira të këtyre programeve, dhe mënyra më e mirë për
ta bërë këtë është heqja e çfarëdo tundimi për një person për të bërë
përmirësime jo të lira. Po, pak prej tyre do të heqin dorë nga kryerja e
përmirësimeve, por shumë të tjerë do t’i bëjnë përmirësimet dhe do t’i bëjnë
të lira.</p>

<p><strong>BYTE</strong>: Dhe ç’mund të na thoni për garantimin e kësaj?</p>

<p><strong>Stallman</strong>: Këtë e bëj duke i vendosur programet nën të
drejta kopjimi dhe duke shtuar një shënim me të cilin u jepet njerëzve
shprehimisht leja të kopjojnë programet dhe t’i ndryshojnë ato, por vetëm me
kusht që t’i shpërndajnë po sipas të njëjtave kushte që përdora, po qe se
vjen puna. Nuk e keni detyrim të shpërndani ndryshimet që i bëni ndonjërit
prej programeve të mia&mdash;mund t’i bëni thjesht për veten, dhe nuk e keni
detyrim t’ua jepni apo tregoni ndokujt. Por po ua dhatë ato dikujt tjetër,
duhet ta bëni sipas po atyre kushteve që unë përdor.</p>

<p><strong>BYTE</strong>: Përfitoni ndonjë të drejtë mbi kod të ekzekutueshëm
të rrjedhur nga përpiluesi C?</p>

<p><strong>Stallman</strong>: Ligji i të drejtave të kopjimit nuk më jep të
drejta kopjimi mbi frytet e marra prej përpiluesit, pra nuk më jep ndonjë
rrugë që të më lejojë të them diçka mbi këtë, dhe në fakt as që
përpiqem. Nuk kam simpati për njerëz që zhvillojnë produkte pronësore, me
çfarëdo përpiluesi qoftë, por nuk duket kushedi e dobishme të provohet të
pengohen këta prej zhvillimit me këtë përpilues, ndaj nuk kam për ta bërë.</p>

<p><strong>BYTE</strong>: A gjejnë zbatim kufizimet tuaja mbi persona që marrin
një copë kodi për të prodhuar gjëra të tjera?</p>

<p><strong>Stallman</strong>: Po, nëse trupëzojnë të ndryshuar çfarëdo cope të
cilës mund t’i matet madhësia. Po qe se bëhet fjalë për dy rreshta kod, për
kaq është e kotë; të drejtat e kopjimit nuk zbatohen mbi këtë rast. Në
thelb, këto kushte i kam zgjedhur që së pari të ketë të drejta kopjimi, që
janë krejt ajo çka përdorin grumbulluesit e <em>software</em>-it për të
penguar këdo të bëjë çfarëdo gjëje, e mandej shtoj një shënim që jep një
pjesë të këtyre të drejtave. Pra, kushtet merren vetëm me gjëra për të cilat
zbatohen të drejtat e kopjimit. Nuk besoj se arsyeja pse do të duhej t’u
bindeshim këtyre kushteve është për shkak të ligjit. Arsyeja pse duhet t’u
bindeni është se një person i ndershëm kur shpërndan një <em>software</em>
nxit të tjerë persona ta ndajnë me të tjerët edhe më tej.</p>

<p><strong>BYTE</strong>: Në një farë kuptimi, ju i nxisni njerëzit drejt kësaj
mënyre të menduari duke u ofruar tërë këto mjete interesante, që mund t’i
përdorin, por vetëm nëse pajtohen me filozofinë tuaj.</p>

<p><strong>Stallman</strong>: Po. Mund edhe ta shihni si përdorim të sistemit
ligjor që kanë grumbulluesit e <em>software</em>-it, të rregulluar kundër
tyre. Unë po e përdor për të mbrojtur publikun prej tyre.</p>

<p><strong>BYTE</strong>: Duke parë se prodhuesit nuk kanë dashur ta financojnë
projektin, cilët mendoni se do ta përdorin sistemin GNU kur të jetë
përfunduar?</p>

<p><strong>Stallman</strong>: Nuk ia kam idenë, por nuk është pyetje me
rëndësi. Qëllimi im është t’u bëj të mundur njerëzve mospranimin e
zinxhirëve që vijnë bashkë me <em>software</em>-in pronësor. E di që ka
njerëz që duan ta bëjnë këtë. Tani, mund të ketë të tjerë që nuk u prishet
puna, por unë nuk merrem me ta. Ndjej pak keqardhje për ta dhe për persona
që ndikohen prej tyre. Sot për sot, një person që i kap anët e papëlqyeshme
të kushteve të <em>software</em>-it pronësor e ndjen se ka ngecur dhe nuk ka
rrugëdalje tjetër, përveç të mos përdorë kompjuterin. E pra, do t’i jap një
alternativë të përshtatshme.</p>

<p>Persona të tjerë mund ta përdorin sistemin GNU thjesht sepse është
teknikisht sipëror. Për shembull, përpiluesi im C prodhon kod po aq të mirë
sa kam parë unë prej mjaft përpiluesish të tjerë. Dhe GNU EMACS
përgjithësisht shihet si shumë më sipëror se konkurrentët komercialë. Dhe
GNU EMACS nuk qe financuar nga dikush tjetër, por gjithkush po e
përdor. Ndaj mendoj se mjaft persona të tjerë do të përdorin pjesën tjetër
të sistemit GNU për shkak të përparësive të tij teknike. Por do ta bëja një
sistem GNU edhe sikur të mos dija se si ta bëja teknikisht më të mirë, sepse
dua ta jetë nga ana sociale më i mirë. Projekti GNU është vërtet një projekt
social. Përdor mjete teknike për të bërë një ndryshim në shoqëri.</p>

<p><strong>BYTE</strong>: Atëherë është jo pak e rëndësishme që njerëzit të
përqafojnë GNU-në. Nuk bëhet fjalë thjesht për një ushtrim akademik për
prodhimin e këtij <em>software</em>-i për t’ia dhënë njerëzve. Ju shpresoni
se kështu do të ndryshohet mënyra se si funksionon industria e
<em>software</em>-it.</p>

<p><strong>Stallman</strong>: Po. Disa thonë se nuk ka për ta përdorur kush
ndonjëherë, ngaqë nuk ka ndonjë logo tërheqëse korporate në të, të tjerë
persona thonë se janë të mendimit që është shumë i rëndësishëm dhe çdokush
do të dojë ta përdorë. Nuk kam ndonjë mënyrë të di se çfarë do të ndodhë
ndodhë realisht. Nuk di ndonjë mënyrë tjetër për ndryshimin e shëmtisë në
fushën ku gjendem, që ta provoja, ndaj kjo është ajo që duhet të bëj.</p>

<p><strong>BYTE</strong>: A mund të na tregoni pasojat? Padyshim që e ndjeni që
kjo është deklaratë e rëndësishme politike dhe sociale.</p>

<p><strong>Stallman</strong>: Bëhet fjalë për një ndryshim. Po përpiqem të
ndryshoj mënyrën se si njerëzit trajtojnë njohuritë dhe informacionin në
përgjithësi. Mendoj se përpjekjet që njohuritë të kenë pronar, përpjekjet
për të kontrolluar nëse u lejohet a jo njerëzve t’i përdorin, ose përpjekjet
për të penguar që njerëzit t’i ndajnë mes tyre, janë sabotim. Është
veprimtari nga e cila përfiton personi që e kryen, në kurriz të varfërimit
të krejt shoqërisë. Dikush fiton një dollar duke shkatërruar dy dollarë
pasuri. Mendoj se një njeri me ndërgjegje nuk kish për ta bërë këtë gjë,
përveç rastit kur përndryshe do t’i duhej të vdiste. Dhe sigurisht, personat
që e bëjnë, janë jo pak të kamur; më mbetet vetëm të them se janë të
paskrupuj. Do të doja t’i shihja këta persona të shpërbleheshin për shkrim
<em>software</em>-i të lirë dhe për nxitjen e personave të tjerë që t’i
përdorin. Nuk dua t’i shoh këta persona të shpërblehen pse shkruajnë
<em>software</em> pronësor, sepse kjo nuk është ndonjë kontribut për
shoqërinë. Parimi i kapitalizmit është ideja që njerëzit arrijnë të bëjnë
para duke prodhuar gjëra, e prandaj nxiten të bëjnë atë çka është e
dobishme, vetvetiu, të themi. Por kjo nuk funksionon kur vjen puna te
pronësimi i njohurive. Në këtë rast nxiten të bëjnë jo atë që është e
dobishme dhe, çfarë është realisht e dobishme, nuk nxitet. Jam i mendimit që
është e rëndësishme të thuhet se informacioni është tjetër gjë nga objektet
materiale, si automjetet apo bukët, ngaqë njerëzit mund ta kopjojnë dhe
ndajnë vetë me njëri-tjetrin dhe, po qe se askush nuk përpiqet t’i pengojë,
mund ta ndryshojnë e ta bëjnë më të mirë, po për veten e tyre. Kjo është
diçka e dobishme. Në rastin e bukës kjo nuk është e vërtetë. Po qe se keni
një bukë dhe doni një tjetër, nuk mund ta fusni bukën në një kopjues
buke. Nuk mund të bëni një tjetër pa kaluar krejt hapat që u përdorën për të
prodhuar të parën. Ndaj është e parëndësishme në u lejohet a jo njerëzve ta
kopjojnë&mdash;është e pamundur.</p>

<p>Librat, deri tani vonë, shtypeshin vetëm në shtypshkronja. Mundej të bënit
një kopje me dorë ju vetë, por kjo nuk qe praktike sepse hante shumë më
tepër kohë se sa përdorimi i shtypshkronjave. Dhe nga dora do të dilte diçka
shumë më pak tërheqëse sa që, tek e fundit, do të reagonit si të qe e
pamundur të prodhosh libra me mënyrë tjetër, hiq prodhimin në masë të
tyre. Ndaj të drejtat e kopjimit nuk i hoqën publikut lexues ndonjë të
drejtë. Nuk kish ndonjë gjë që blerësi i librit mund ta bënte dhe që qe e
ndaluar nga të drejtat e kopjimit.</p>

<p>Por kjo nuk është e vërtetë për programet e kompjuterit. Edhe për kasetat
nuk është e vërtetë. Është pjesërisht e rreme tani për librat, por ende
është e vërtetë që për shumicën e librave është më e kushtueshme dhe
sigurisht do më shumë punë për të bërë një kopje në Xerox se sa të blesh një
kopje, dhe fryti prapë është më pak tërheqës. Tani jemi në një periudhë kur
gjendja që i bënte të drejtat e kopjimit të padëmshme dhe të pranueshme po
ndryshon drejt një gjendje ku të drejtat e kopjimit do të bëhen shkatërruese
dhe të patolerueshme. Kështu që personat që përgojohen si “piratë” në fakt
janë persona që po përpiqen të bëjnë diçka të dobishme e cila u është
mohuar. Ligjet e të drejtave të kopjimit janë hartuar tërësisht për të
ndihmuar disa njerëz të arrijnë kontroll të plotë mbi përdorimin e disa
informacioneve për interes të tyre. Por nuk janë hartuar për të ndihmuar
njerëz që dëshirojnë të sigurohen se informacioni mund të kihet nga publiku
dhe të pengohen të tjerët të pengojnë publikun. Mendoj se ligji do të duhej
të njihte një klasë veprash që janë në pronësi të publikut, çka është tjetër
nga përkatësia publike, në po atë frymë që një park publik është tjetër gjë
nga diçka e gjetur në koshat e hedhurinave. Nuk është atje që ta marrë me
vete dikush, është atje që ta përdorë kushdo dhe askush të mos e pengojë
përdorimin. Cilido anëtar i publikut që e gjen veten të privuar nga vepra të
rrjedhura prej diçkaje në pronësi të publikut, do të duhej të ishte në
gjendje të hapte padi rreth kësaj.</p>

<p><strong>BYTE</strong>: Por a nuk janë piratët të interesuar të kenë kopje të
programeve, ngaqë duan të përdorin këto programe, jo pse duan të përdorin
njohuritë për të prodhuar diçka më të mirë?</p>

<p><strong>Stallman</strong>: Nuk shoh të ketë ndonjë ndryshim të
rëndësishëm. Më tepër persona që përdorin një program do të thotë që
programi kontribuon më shumë te shoqëria. Si të kishim një bukë që mund të
hahet një herë, ose një milion herë.</p>

<p><strong>BYTE</strong>: Disa prej përdoruesve blejnë <em>software</em>
komercial që të kenë për të dhe asistencë.  Si e furnizon asistencën skema
juaj e shpërndarjes?</p>

<p><strong>Stallman</strong>: Dyshoj se ata përdorues janë udhëhequr gabim dhe
nuk po mendojnë kthjellët. Sigurisht që pasja e asistencës është e dobishme,
por kur zënë e mendojnë se ku hyn kjo te shitja e <em>software</em>-it ose
me të qenët e <em>software</em>-it pronësor, në këtë pikë zënë e
ngatërrohen. Nuk ka garanci që <em>software</em>-i pronësor do të mbulohet
me asistencë të mirë. Vetëm pse e thonë shitësit se ofrojnë asistencë, kjo
nuk do të thotë se do të jetë e mirë. Biznesi i tyre mundet edhe të
mbyllet. Në fakt, njerëzit mendojnë se GNU EMACS ka asistencë më të mirë se
sa EMACS-et komercialë. Një nga arsyet është ngaqë jam ndoshta hacker më i
mirë se sa personat që shkrojtën EMACS-et e tjera, por arsyeja tjetër është
se burimet i ka gjithkush, dhe ka kaq shumë persona të interesuar të mësojnë
se si t’i bëjnë gjërat me të, sa nuk keni pse merrni asistencë nga
unë. Madje edhe asistenca falas, si ndreqja e të metave që më njoftojnë
njerëzit dhe përfshirja e tyre në versionin pasues, u ka dhënë njerëzve një
shkallë të mirë asistence. Kurdo mund të punësoni dikë që t’ju zgjidhë një
problem dhe, kur <em>software</em>-i është i lirë, keni treg konkurrues për
asistencën. Mund të punësoni këdo. Me EMACS unë shpërndaj një listë
shërbimesh, një listë me emra personash dhe numra telefonash dhe sa kushton
të kesh asistencë prej tyre.</p>

<p><strong>BYTE</strong>: A i grumbulloni ndreqjet e tyre për të metat?</p>

<p><strong>Stallman</strong>: Ata m’i dërgojnë. U kërkova krejt personave që
donin të ishin në listë, të premtonin se kurrë nuk do t’i kërkonin, cilitdo
klienti, ta mbante sekret se ç’i thanë ose çfarëdo ndryshimi që u qe dhënë
për <em>software</em> GNU si pjesë e kësaj asistence.</p>

<p><strong>BYTE</strong>: Por kështu, nuk mund t’i bëni personat të konkurrojnë
për dhënie asistence, bazuar në njohjen prej tyre të zgjidhjeve për disa
probleme, të cilat dikush tjetër nuk i di.</p>

<p><strong>Stallman</strong>: Jo. Ata mund të konkurrojnë me njëri-tjetrin mbi
bazën e të qenit më të zgjuar dhe më me gjasa për të gjetur zgjidhjen e
problemit tuaj, ose mbi bazën e njohjes së më shumë nga problemet e
zakonshme, ose pse dinë t’ju shpjegojnë më mirë se çfarë duhet të bëni. Këto
janë tërë rrugët se si mund të konkurrojnë. Mund të përpiqen të jenë më të
mirë, por nuk mund të pengojnë aktivisht konkurrentët e tyre.</p>

<p><strong>BYTE</strong>: Pak a shumë si të blije një makinë. Për asistencë ose
për mirëmbajtje në vazhdimësi, nuk jeni i detyruar të riktheheni te
prodhuesi origjinal.</p>

<p><strong>Stallman</strong>: Ose si të blesh një shtëpi&mdash;si do të ishte
nëse i vetmi person që do t’ju rregullonte problemet me shtëpinë tuaj të
ishte ai që e ndërtoi fillimisht? Ky është lloji i detyrimit që prek
<em>software</em>-in pronësor. Njerëzit më tregojnë për një problem që ndodh
në Unix. Ngaqë prodhuesit shesin versione të përmirësuara të Unix-it, kanë
prirjen t’i grumbullojnë ndreqjet dhe t’i japin ato vetëm në trajtë
dyore. Përfundimi është që të metat në fakt nuk ndreqen.</p>

<p><strong>BYTE</strong>: Po përpiqen të tërë nga dy herë për të ndrequr të
meta në rrugë të pavarur.</p>

<p><strong>Stallman</strong>: Po. Ja një pikë tjetër që ndihmon të vendoset
problemi i informacionit pronësor në optikën sociale. Sillni në mend krizën
e pagesave të dëmshpërblimeve nga sigurimet. Që të mund të përfitojë çfarëdo
kompensimi prej shoqërisë, një person i dëmtuar duhet të marrë një avokat
dhe t’i ndajë paratë me avokatin. Ky është budallallëk dhe një rrugë e
paefektshme për të ndihmuar viktimat e aksidenteve. Mendoni pastaj gjithë
atë kohë që njerëzit e harxhojnë për t’u marrë punën konkurrentëve. Mendoni
stilolapsat që paketohen në kuti të mëdha kartoni që kushtojnë më shumë se
stilolapsi&mdash;vetëm për t’u siguruar që nuk do të vidhet stilolapsi. Nuk
do të ishte më mirë të vinim stilolapsa falas në çdo qoshe rruge? Mendoni
edhe gjithë pikëpagesat që pengojnë rrjedhën e trafikut. Bëhet fjalë për një
dukuri shoqërore gjigante. Njerëzit gjejnë rrugë të bëjnë para duke penguar
shoqërinë. Pasi arrijnë të pengojnë shoqërinë, mund të paguhen për t’i lënë
njerëzit të qetë. Shpërdorimi i lidhur organikisht me pronësinë mbi
informacionin do të bëhet gjithnjë e më me peshë dhe, tek e fundit, do të
jetë dallimi midis utopisë, në të cilën askush nuk ka nevojë të punojë që të
rrojë, pse gjithçka bëhet nga robotët, dhe botës si e jona, ku gjithkush
shpenzon kaq shumë kohë duke përsëritur çfarë është duke bërë tjetri
ngjitur.</p>

<p><strong>BYTE</strong>: Pak a shumë si shkrimi i shënimeve për të drejta
kopjimi te <em>software</em>-i.</p>

<p><strong>Stallman</strong>: Më tepër si mbikëqyrje e kujtdo, për t’u siguruar
që nuk ka kopje të ndaluara të çfarëdo gjëje dhe ribërjen e gjithë punës që
njerëzit e kanë bërë tashmë, ngaqë është pronësore.</p>

<p><strong>BYTE</strong>: Një mendje cinike mund të pyesë se si e fitoni jetën.</p>

<p><strong>Stallman</strong>: Nga konsulenca. Kur jap konsulencë, gjithmonë
ruaj të drejtën të jap çfarë shkrojta përgjatë aktit të konsulencës. Po
ashtu, mund të nxjerr shpenzimet e jetës duke postuar kopje të
<em>software</em>-it të lirë që shkrojta, apo që kanë shkruar të tjerë
persona. Plot vetë dërgojnë $150 për GNU EMACS, por tani këto para shkojnë
për Free Software Foundation që themelova. Fondacioni nuk më paguan ndonjë
rrogë, sepse do të ishte përplasje interesash. Në vend të kësaj, punëson
persona të tjerë të punojnë mbi GNU-në. Për sa kohë që mund të vazhdoj të
fitoj jetesën nga konsulenca, mendoj se kjo është rruga më e mirë.</p>

<p><strong>BYTE</strong>: Çfarë përfshin tani shiriti me shpërndarjen zyrtare
GNU ?</p>

<p><strong>Stallman</strong>: Hëpërhë shiriti përmban GNU EMACS (një version
për krejt llojet e kompjuterave); Bison, një program që zëvendëson <abbr
title="Yet Another Compiler Compiler">YACC</abbr>-in; që është dialekti
super i thjeshtuar i profesor Sussman-it për LISP; dhe Hack, një lojë
eksplorimi llogoresh, e ngjashme me Rogue.</p>

<p><strong>BYTE</strong>: Doracaku i shtypur vjen bashkë me shiritin?</p>

<p><strong>Stallman</strong>: Jo.  Doracakët e shtypur kushtojnë  $15 copa ose
kopjojini vetë.  Kopjojeni këtë intervistë e ndajeni me të tjerët, po
njësoj.</p>

<p><strong>BYTE</strong>: Si mund të kihet një kopje e tij?</p>

<p><strong>Stallman</strong>: I shkruani Free Software Foundation, 675
Massachusetts Ave., Cambridge, MA 02139.</p>

<p>[Adresa e tanishme (që prej 2005) është: Free Software Foundation 51
Franklin St, Fifth Floor Boston, MA 02110-1301, USA Voice: +1-617-542-5942
Fax: +1-617-542-2652]
</p>

<p><strong>BYTE</strong>: Çfarë do të bëni kur të keni mbaruar sistemin  GNU?</p>

<p><strong>Stallman</strong>: S’jam i sigurt.  Ndonjëherë mendoj se do të
vazhdoj të bëj të njëjtën gjë në fusha të tjera të <em>software</em>-it.</p>

<p><strong>BYTE</strong>: Pra ky është i pari në një seri të plotë sulmesh mbi
industrinë e <em>software</em>-it?</p>

<p><strong>Stallman</strong>: Shpresoj të jetë kështu.  Por, ndoshta, ajo çka
do të bëj, është të rroj një jetë të lehtë, duke punuar për pak kohë sa për
të rrojtur.  S’kam pse rroj shtrenjtë.  Pjesën tjetër të kohës mund të gjej
persona interesantë për shoqëri ose të mësoj të bëj gjëra që s’di t’i bëj.</p>

<div class="translators-notes">

<!--TRANSLATORS: Use space (SPC) as msgstr if you don't have notes.-->
 </div>
</div>

<!-- for id="content", starts in the include above -->
<!--#include virtual="/server/footer.sq.html" -->
<div id="footer">
<div class="unprintable">

<p>Ju lutemi, pyetjet dhe kërkesat e përgjithshme rreth FSF-së &amp; GNU-së
dërgojini te <a href="mailto:gnu@gnu.org">&lt;gnu@gnu.org&gt;</a>.  Ka
gjithashtu <a href="/contact/">mënyra të tjera për t’u lidhur me</a>
FSF-në.  Njoftimet për lidhje të dëmtuara dhe ndreqje apo këshilla të tjera
mund të dërgohen te <a
href="mailto:webmasters@gnu.org">&lt;webmasters@gnu.org&gt;</a>.</p>

<p>
<!-- TRANSLATORS: Ignore the original text in this paragraph,
        replace it with the translation of these two:

        We work hard and do our best to provide accurate, good quality
        translations.  However, we are not exempt from imperfection.
        Please send your comments and general suggestions in this regard
        to <a href="mailto:web-translators@gnu.org">

        &lt;web-translators@gnu.org&gt;</a>.</p>

        <p>For information on coordinating and submitting translations of
        our web pages, see <a
        href="/server/standards/README.translations.html">Translations
        README</a>. -->
Përpiqemi fort dhe bëjmë sa mundemi për të ofruar përkthime me cilësi të
mirë dhe të përpikta.  Megjithatë, nuk jemi të përjashtuar nga
papërsosmëritë. Ju lutemi, komentet dhe këshillat e përgjithshme lidhur me
këtë dërgojini te <a
href="mailto:web-translators@gnu.org">&lt;web-translators@gnu.org&gt;</a>.</p><p>Për
të dhëna mbi bashkërendimin dhe parashtrimin e përkthimeve të faqeve tona
web, shihni <a href="/server/standards/README.translations.html">README për
përkthimet</a>.</p>
</div>

<!-- Regarding copyright, in general, standalone pages (as opposed to
     files generated as part of manuals) on the GNU web server should
     be under CC BY-ND 4.0.  Please do NOT change or remove this
     without talking with the webmasters or licensing team first.
     Please make sure the copyright date is consistent with the
     document.  For web pages, it is ok to list just the latest year the
     document was modified, or published.
     
     If you wish to list earlier years, that is ok too.
     Either "2001, 2002, 2003" or "2001-2003" are ok for specifying
     years, as long as each year in the range is in fact a copyrightable
     year, i.e., a year in which the document was published (including
     being publicly visible on the web or in a revision control system).
     
     There is more detail about copyright years in the GNU Maintainers
     Information document, www.gnu.org/prep/maintain. -->
<p>Të drejta kopjimi &copy; 1999, 2000, 2001, 2002, 2007, 2013, 2014, 2020 Free
Software Foundation, Inc.</p>

<p>Kjo faqe mund të përdoret sipas një licence <a rel="license"
href="http://creativecommons.org/licenses/by-nd/4.0/">Creative Commons
Attribution-NoDerivatives 4.0 International License</a>.</p>

<!--#include virtual="/server/bottom-notes.sq.html" -->
<div class="translators-credits">

<!--TRANSLATORS: Use space (SPC) as msgstr if you don't want credits.-->
 </div>

<p class="unprintable"><!-- timestamp start -->
U përditësua më:

$Date: 2020/08/08 16:29:00 $

<!-- timestamp end -->
</p>
</div>
</div>
</body>
</html>