diff options
Diffstat (limited to 'talermerchantdemos/blog/articles/tr/not-ipr.html')
-rw-r--r-- | talermerchantdemos/blog/articles/tr/not-ipr.html | 353 |
1 files changed, 353 insertions, 0 deletions
diff --git a/talermerchantdemos/blog/articles/tr/not-ipr.html b/talermerchantdemos/blog/articles/tr/not-ipr.html new file mode 100644 index 0000000..d1785b9 --- /dev/null +++ b/talermerchantdemos/blog/articles/tr/not-ipr.html @@ -0,0 +1,353 @@ +<!--#set var="ENGLISH_PAGE" value="/philosophy/not-ipr.en.html" --> + +<!--#include virtual="/server/header.tr.html" --> +<!-- Parent-Version: 1.86 --> + +<!-- This file is automatically generated by GNUnited Nations! --> +<title>“Fikri Mülkiyet” mi dediniz? Baştan Çıkaran Serap - GNU Projesi +- Özgür Yazılım Vakfı</title> + +<!--#include virtual="/philosophy/po/not-ipr.translist" --> +<!--#include virtual="/server/banner.tr.html" --> +<h2>“Fikri Mülkiyet” mi dediniz? Baştan Çıkaran Serap</h2> + +<p>yazan <a href="http://www.stallman.org/">Richard M. Stallman</a></p> + +<p> +Telif hakkını, patentleri ve markaları (üçü de ayrı ve farklı yasalar +kümesine sahip, birbirinden farklı şeyler olduğu halde) ve üstelik bir +düzine başka yasayı aynı kefeye koyup, “fikri mülkiyet” olarak +adlandırmak bir moda haline geldi. Bu çarpık ve muğlak terimin yaygınlaşması +bir rastlantıyla olmadı. Muğlaklıktan beslenen şirketler onu +savundular. Muğlaklığı ortadan kaldırmanın en temiz yolu, bu terimi tamamen +reddetmekle mümkündür. +</p> + +<p> +Stanford Hukuk Fakültesi'nden Profesör Mark Lemley'e göre “fikri +mülkiyet” teriminin yaygın kullanımı, Dünya “Fikri +Mülkiyet” Örgütünün (WIPO) 1967'deki kuruluşuyla birlikte ortaya çıkan +ve fiilen son yıllarda yaygınlaşan bir modadır. (WIPO resmi olarak bir BM +kuruluşudur, ancak gerçekte telif hakkı, patent ve marka sahiplerinin +çıkarlarını temsil etmektedir.) Yaygın kullanım <a +href="https://books.google.com/ngrams/graph?content=intellectual+property&year_start=1800&year_end=2008&corpus=15&smoothing=1&share=&direct_url=t1%3B%2Cintellectual%20property%3B%2Cc0">yaklaşık +1990</a>'a dayanmaktadır. (<a href="/graphics/seductivemirage.png">yerel +görüntü kopya</a>) +</p> + +<p> +Terimin görmesi zor olmayan bir taraflılığı var: telif hakları, patentler ve +markalar hakkında, fiziksel nesnelerin mülkiyet haklarıyla benzerlik kurarak +düşünmeyi önerir. (Bu benzetme telif hakları yasası, patent yasası ve marka +yasasının hukuk felsefelerine aykırıdır, ancak sadece uzmanlar bunu bilir.) +Bu yasalar fiziksel mülkiyet yasalarına hiç de benzemez, ancak bu terimin +kullanımı yasa koyucuların onları daha da benzeyecek şekilde değiştirmesine +yol açar. Bu değişiklik telif hakkı, patent ve marka yetkilerini uygulayan +şirketlerin de arzuladığı bir şey olduğu için, “fikri mülkiyet” +teriminin yarattığı taraflılık onların işine gelir. +</p> + +<p> +Taraflılık, terimi reddetmek için oldukça yeterlidir ve insanlar benden +bütün bu kategori için başka bir isim önermemi istediler ve hatta kendi +(sıklıkla mizahi) alternatiflerini de önerdiler. Bunların arasında IMP +(Imposed Monopoly Privileges - Dayatılan Tekel Ayrıcalıkları), GOLEM +(Government-Originated Legally Enforced Monopolies - Hükümet Kaynaklı Yasal +olarak Zorlanmış Tekeller) gibi öneriler vardı. Bazıları “münhasır +haklar rejimi”nden söz ederken, kısıtlamalara “haklar” +olarak gönderme yapması tam bir aynı anda iki zıt görüşe inanmadır. +</p> + +<p> +Bu alternatiflerden bazıları bir ilerleme olabilir, ancak “fikri +mülkiyet” terimini bir başka terimle değiştirmek bir hatadır. Başka +bir ad, terimin daha derin sorununu, aşırı genellemeyi +çözmeyecektir. “Fikri mülkiyet” gibi birleşik bir şey yoktur, bu +bir seraptır. İnsanların, onu uyumlu bir kategori olarak +anlamlandırmalarının nedeni, terimin yaygın kullanımının söz konusu yasalar +hakkında onları yanıltmış olmasıdır. +</p> + +<p> +“Fikri mülkiyet” terimi, en iyi ihtimalle bambaşka yasaları bir +araya toplamaya yönelik kapsayıcı bir terimdir. Bu çeşitli yasalar için +kullanılan tek bir terimi duyan hukukçu olmayan kişiler, hepsinin aynı +ilkeye dayandığını ve benzer işlevlere sahip olduğunu varsayma eğilimi +gösteriyor. +</p> + +<p> +Aslında gerçek bundan çok daha farklıdır. Bu yasalar ayrı şekillerde ortaya +çıkmışlar, farklı şekillerde evrimleşmişler, farklı faaliyetleri +kapsıyorlar, farklı kuralları içeriyorlar ve farklı kamu düzeni sorunları +ortaya çıkarıyorlar. +</p> + +<p> +Örneğin, telif hakkı yasası yazarlığı ve sanatı teşvik etmek amacıyla +tasarlanmıştır ve bir çalışmanın ifadesinin ayrıntılarını kapsar. Patent +yasası, yararlı fikirlerin yayınlanmasını, bir fikri yayınlayan kişiye o +fikir üzerinde geçici bir tekel verme uğruna (bazı alanlarda işe yarayan, +bazı alanlarda yaramayan), teşvik etmeyi amaçlamıştır. +</p> + +<p> +Marka yasası, buna karşın, herhangi bir faaliyeti desteklemeyi değil, sadece +satın alanların ne satın aldığını bilmelerini sağlamayı amaçlamıştı. Ancak +“fikri mülkiyet” teriminin etkisi altındaki yasa yapıcılar, onu +reklamcılık için teşvik sağlayan bir şemaya dönüştürdüler. Ve bunlar bu +terimin atıfta bulunduğu yasalardan sadece üç tanesi. +</p> + +<p> +Bu yasalar birbirinden bağımsız geliştirildiği için, her ayrıntıları +birbirinden farklıdır, temel amaçları ve yöntemleri ayrıdır. Bu nedenle, +eğer telif hakkı yasası hakkında bir gerçeği öğrendiğinizde, patent +yasasının farklı olduğunu varsaymanız mantıklı olacaktır. Çok seyrek +yanılacaksınız! +</p> + +<p> +Uygulamada, “fikri mülkiyet” kullanılarak formüle edilen +neredeyse bütün genel cümleler yanlış olacaktır. Örneğin, “onun” +amacının “yenilikçiliği teşvik etmek” olduğu iddialarıyla +karşılaşacaksınız, ancak bu yalnızca patent yasasına ve belki de bitki +türleri tekellerine uygundur. Telif hakları yasasının yenilikçilikle bir +ilgisi yok; bir pop şarkısı veya bir roman içerisinde yenilikçi hiç bir şey +olmasa bile telif hakkına sahiptir. Marka yasasının da yenilikçilikle ilgisi +yok; eğer “rms çay” diye bir çay dükkanı açsam, başka herkesin +sattığı çayların aynısı satsam bile bu muteber bir marka olacaktır. Ticaret +sırrı yasasının da yenilikçilikle bir ilgisi yok, belki yüzeysel bir ilgisi +olabilir; çay müşterilerimin listesi, yenilikçilikle alakası olmayan bir +ticari sır olacaktır.</p> + +<p> +“Fikri mülkiyet”in “yaratıcılıkla” ilgili olduğuna +ilişkin bir çok iddia da göreceksiniz, ancak gerçekte bu sadece telif +hakları yasasına uygundur. Patentlenebilir bir buluş için yaratıcılıktan +fazlası gerekir. Marka yasasının ve ticari sır yasasının yaratıcılıkla hiç +bir ilgisi yok; “rms çay” isminin hiç bir yaratıcılığı yok, ne +de çay müşterilerimin gizli listesinin.</p> + +<p> +İnsanlar sıklıkla, aslında çok daha geniş veya çok daha dar bir yasalar +kümesini kastettiklerinde “fikri mülkiyet” diyorlar. Örneğin, +zengin ülkeler yoksul ülkelere, onlardan para sızdırmak için sık sık +adaletsiz yasalar dayatıyorlar. Bu yasaların arasında “fikri +mülkiyet” yasaları olarak adlandırılanlar da, başka şekilde +adlandırılanlar da var. Bu uygulamayı eleştirenler bu etiketi kullanıyorlar, +çünkü bu terime aşinalar. Bu terimi kullanarak, sorunun doğasını yanlış +tanıtmış oluyorlar. Örneğin “kanun koyucu sömürgecilik” gibi +daha doğru bir terim kullanmak, sorunun özüne inecektir. +</p> + +<p> +Bu terim sadece meslekten olmayanların kafasını karıştırmıyor. Bu yasaları +öğreten hukuk profesörleri bile örneğin “fikri mülkiyet” +teriminin çekiciliğiyle kafa karışıklığı yaşıyor ve etkileniyorlar, ve +bildikleri gerçeklerle çelişen genel beyanlarda bulunuyorlar. Örneğin, bir +profesör 2006'da şunu yazmıştı: +</p> + +<blockquote><p> +Şimdi WIPO'nun katlarında çalışan torunlarının aksine, ABD anayasasının +kurucularının, fikri mülkiyete karşı ilkeli, rekabet yanlısı bir tutumu +vardı. Hakların gerekli olabileceğini biliyorlardı, ancak…kongrenin +elini bağladılar, gücünü bir çok açıdan kısıtladılar. +</p></blockquote> + +<p> +Bu cümle, ABD anayasasının, telif hakları yasası ve patent yasasına yetki +veren 1. Madde, 8. Bölüm, 8. fıkrasına atıfta bulunuyor. Oysa ki bu fıkranın +marka yasası, ticaret sırrı yasası veya diğer çeşitli yasalarla bir ilgisi +yok. “Fikri mülkiyet” terimi profesörün yanlış bir genelleme +yapmasına yol açıyor. +</p> + +<p> +“Fikri mülkiyet” terimi ayrıca basit düşünmeye de yol +açar. İnsanların, bu ayrı yasalardaki, belirli taraflar için yapay +ayrıcalıklar yaratma şeklindeki zayıf ortaklığa odaklanmasını ve özlerini +oluşturan ayrıntıları umursamamalarını doğurur: her bir yasanın kamu +üzerinde yarattığı belirli kısıtlamalar ve bunun yarattığı sonuçlar. Bu +basitçe biçime odaklanma, bütün bu sorunlara “ekonomikçi” bir +yaklaşımı cesaretlendirir. +</p> + +<p> +Burada, her zaman olduğu gibi, incelenmemiş varsayımların bir aracı olarak +iktisat işlev görür. Bunlar arasında, özgürlük ve yaşam biçimi önemsizken, +üretim miktarının önemli olması gibi, değerler hakkındaki varsayımlar ve +müzik üzerindeki telif haklarının müzisyenleri koruduğu, ilaçlar üzerindeki +patentlerin hayat kurtaran araştırmayı desteklediği gibi çoğunlukla yanlış +olan gerçeklere dayalı varsayımlar da vardır. +</p> + +<p> +Bir başka sorun da, “fikri mülkiyet” teriminde ima edilen geniş +ölçekte, çeşitli yasaların ortaya koyduğu belirli hususların neredeyse +görünmez olmasıdır. Her yasanın özgünlüklerinden ortaya çıkan bu hususlar, +tam da “fikri mülkiyet” teriminin insanları görmezden gelmeye +teşvik ettiği şeydir. Örneğin, telif hakkı yasasıyla ilişkili bir sorun, +müzik paylaşmaya izin verilip verilmeyeceğidir; patent yasasının bununla bir +ilgisi yoktur. Patent yasası yoksul ülkelerin hayat kurtaran ilaçları +üretmesine ve yaşam kurtarmak için ucuza satılmasına izin verilip +verilmeyeceği gibi hususları ortaya koyarken, telif hakları yasasının bu +gibi konularla bir ilgisi yoktur. +</p> + +<p> +Bu sorunların hiç biri doğası gereği tamamen ekonomik değildir ve ekonomik +olmayan yönleri birbirinden oldukça farklıdır. Onları dikkate almanın bir +temeli olarak yüzeysel ekonomik aşırı genellemeyi kullanmak, farklılıkları +yok saymak anlamına gelir. İki yasayı da aynı “fikri mülkiyet” +kefesine koymak, her biri hakkındaki açık düşünmeyi engeller. +</p> + +<p> +Bu yüzden, “fikri mülkiyet hususu” hakkındaki herhangi bir fikir +ve bu sözde kategori hakkında herhangi bir genelleme hemen hemen kesinlikle +aptalcadır. Eğer bütün bu yasaları tek bir konu olarak düşünürseniz, +fikrinizi, hiç biri de işe yaramayan, çok kapsamlı aşırı genellemelerin bir +buketinden seçme eğilimi göstereceksiniz. +</p> + +<p> +“Fikri mülkiyet”in reddedilmesi salt felsefi bir oyalanmaca +değildir. Terimin gerçek zararı da var. Apple bu terimi <a +href="https://www.theguardian.com/us-news/2017/mar/11/nebraska-farmers-right-to-repair-bill-stalls-apple">Nebraska'nın +“tamir hakkı” tasarısı hakkındaki tartışmayı çarpıtmak</a> için +kullandı. Sahte kavram Apple'a, müşterilerin ve devletin uymak zorunda +olduğu sözde bir ilke olarak, müşterilerin haklarıyla çelişse bile, gizlilik +tercihini kuşanması için bir yol sağladı.</p> + +<p> +Patentler veya telif hakları veya markalar veya diğer çeşitli farklı +yasaların ortaya koyduğu hususlar hakkında açıkça düşünmek istiyorsanız, ilk +adım onları bir araya getirme fikrinden vazgeçmek ve onlara farklı konular +olarak davranmak olmalıdır. İkinci adım, “fikri mülkiyet” +teriminin önerdiği basitleştirilmiş yansıtmaları ve dar bakış açılarını +reddetmektir. Bu hususların her birini ayrı ayrı, bütünlükleriyle ele almayı +düşünün ve böylece onları iyi bir şekilde değerlendirme şansına sahip +olabilirsiniz. +</p> + +<p>Ve WIPO'yu düzeltmeye gelince, <a +href="http://fsfe.org/projects/wipo/wiwo.en.html">WIPO'nun adını ve özünü +değiştirmeye ilişkin bir öneriyi şurada bulabilirsiniz</a>. +</p> + +<hr /> + +<p> +Ayrıca bkz. <a href="/philosophy/komongistan.html">The Curious History of +Komongistan (Busting the term “intellectual property”)</a>. +</p> + +<p> +Afrika'daki ülkeler, bu yasalardan çok daha benzerdir, ve +“Afrika” tutarlı coğrafik bir kavramdır; yine de <a +href="http://www.theguardian.com/world/2014/jan/24/africa-clinton">belirli +bir ülke yerine “Afrika'dan” söz etmek, büyük bir karışıklık +yaratır</a>. +</p> + +<p> +<a +href="http://torrentfreak.com/language-matters-framing-the-copyright-monopoly-so-we-can-keep-our-liberties-130714/"> +Rickard Falkvinge bu terimin reddedilmesini destekliyor</a>.</p> + +<p><a +href="http://www.locusmag.com/Perspectives/2016/11/cory-doctorow-sole-and-despotic-dominion/"> +Cory Doctorow'da </a>“fikri mülkiyet terimini” suçlu buluyor.</p> + +<div class="translators-notes"> + +<!--TRANSLATORS: Use space (SPC) as msgstr if you don't have notes.--> + </div> +</div> + +<!-- for id="content", starts in the include above --> +<!--#include virtual="/server/footer.tr.html" --> +<div id="footer"> +<div class="unprintable"> + +<p>Lütfen FSF ve GNU ile ilgili sorularınızı <a +href="mailto:gnu@gnu.org"><gnu@gnu.org></a> adresine iletin. FSF ile +iletişim kurmanın <a href="/contact/">başka yolları</a> da vardır. Lütfen +çalışmayan bağlantıları ve başka düzeltmeleri veya önerilerinizi <a +href="mailto:webmasters@gnu.org"><webmasters@gnu.org></a> adresine +gönderin.</p> + +<p> +<!-- TRANSLATORS: Ignore the original text in this paragraph, + replace it with the translation of these two: + + We work hard and do our best to provide accurate, good quality + translations. However, we are not exempt from imperfection. + Please send your comments and general suggestions in this regard + to <a href="mailto:web-translators@gnu.org"> + + <web-translators@gnu.org></a>.</p> + + <p>For information on coordinating and submitting translations of + our web pages, see <a + href="/server/standards/README.translations.html">Translations + README</a>. --> +Çevirilerimizde bulmuş olabileceğiniz hataları, aklınızdaki soru ve +önerilerinizi lütfen <a +href="mailto:web-translators@gnu.org">bize bildirin</a>.</p><p>Bu +yazının çeviri düzenlemesi ve sunuşu ile ilgili bilgi için lütfen <a +href="/server/standards/README.translations.html">Çeviriler BENİOKU</a> +sayfasına bakın. Bu sayfanın ve diğer tüm sayfaların Türkçe çevirileri +gönüllüler tarafından yapılmaktadır; Türkçe niteliği yüksek bir <a +href="/home.html">www.gnu.org</a> için bize yardımcı olmak istiyorsanız, <a +href="https://savannah.gnu.org/projects/www-tr">çalışma sayfamızı</a> +ziyaret edebilirsiniz.</p> +</div> + +<!-- Regarding copyright, in general, standalone pages (as opposed to + files generated as part of manuals) on the GNU web server should + be under CC BY-ND 4.0. Please do NOT change or remove this + without talking with the webmasters or licensing team first. + Please make sure the copyright date is consistent with the + document. For web pages, it is ok to list just the latest year the + document was modified, or published. + + If you wish to list earlier years, that is ok too. + Either "2001, 2002, 2003" or "2001-2003" are ok for specifying + years, as long as each year in the range is in fact a copyrightable + year, i.e., a year in which the document was published (including + being publicly visible on the web or in a revision control system). + + There is more detail about copyright years in the GNU Maintainers + Information document, www.gnu.org/prep/maintain. --> +<p>Copyright © 2004, 2006, 2010, 2013, 2015, 2016, 2017, 2018 Richard +M. Stallman</p> + +<p>Bu sayfa <a rel="license" +href="http://creativecommons.org/licenses/by-nd/4.0/deed.tr">Creative +Commons Alıntı-Türetilemez 4.0 Uluslararası Lisansı</a> altında +lisanslanmıştır.</p> + +<!--#include virtual="/server/bottom-notes.tr.html" --> +<div class="translators-credits"> + +<!--TRANSLATORS: Use space (SPC) as msgstr if you don't want credits.--> +<p><strong>Çeviriye katkıda bulunanlar:</strong></p> +<ul> +<li>T.E. Kalaycı, 2019.</li> +</ul></div> + +<p class="unprintable"><!-- timestamp start --> +Son Güncelleme: + +$Date: 2020/08/22 06:31:23 $ + +<!-- timestamp end --> +</p> +</div> +</div> +<!-- for class="inner", starts in the banner include --> +</body> +</html> |