not-ipr.html (17339B)
1 <!--#set var="ENGLISH_PAGE" value="/philosophy/not-ipr.en.html" --> 2 3 <!--#include virtual="/server/header.tr.html" --> 4 <!-- Parent-Version: 1.96 --> 5 <!-- This page is derived from /server/standards/boilerplate.html --> 6 <!--#set var="TAGS" value="essays laws noip" --> 7 <!--#set var="DISABLE_TOP_ADDENDUM" value="yes" --> 8 9 <!-- This file is automatically generated by GNUnited Nations! --> 10 <title>“Fikri Mülkiyet” mi dediniz? Baştan Çıkaran Serap - GNU Projesi 11 - Özgür Yazılım Vakfı</title> 12 13 <!--#include virtual="/philosophy/po/not-ipr.translist" --> 14 <!--#include virtual="/server/banner.tr.html" --> 15 <!--#include virtual="/philosophy/ph-breadcrumb.tr.html" --> 16 <!--GNUN: OUT-OF-DATE NOTICE--> 17 <!--#include virtual="/server/top-addendum.tr.html" --> 18 <div class="article reduced-width"> 19 <h2>“Fikri Mülkiyet” mi dediniz? Baştan Çıkaran Serap</h2> 20 21 <address class="byline">yazan <a href="https://www.stallman.org/">Richard Stallman</a></address> 22 23 <div class="introduction"> 24 <p> 25 Telif hakkını, patentleri ve markaları (üçü de ayrı ve farklı yasalar 26 kümesine sahip, birbirinden farklı şeyler olduğu halde) ve üstelik bir 27 düzine başka yasayı aynı kefeye koyup, “fikri mülkiyet” olarak 28 adlandırmak bir moda haline geldi. Bu çarpık ve muğlak terimin yaygınlaşması 29 bir rastlantıyla olmadı. Muğlaklıktan beslenen şirketler onu 30 savundular. Muğlaklığı ortadan kaldırmanın en temiz yolu, bu terimi tamamen 31 reddetmekle mümkündür. 32 </p> 33 </div> 34 35 <p> 36 Stanford Hukuk Fakültesi'nden Profesör Mark Lemley'e göre “fikri 37 mülkiyet” teriminin yaygın kullanımı, Dünya “Fikri 38 Mülkiyet” Örgütünün (WIPO) 1967'deki kuruluşuyla birlikte ortaya çıkan 39 ve fiilen son yıllarda yaygınlaşan bir modadır. (WIPO resmi olarak bir BM 40 kuruluşudur, ancak gerçekte telif hakkı, patent ve marka sahiplerinin 41 çıkarlarını temsil etmektedir.) Yaygın kullanım <a 42 href="https://books.google.com/ngrams/graph?content=intellectual+property&year_start=1800&year_end=2008&corpus=15&smoothing=1&share=&direct_url=t1%3B%2Cintellectual%20property%3B%2Cc0">yaklaşık 43 1990</a>'a dayanmaktadır. (<a href="/graphics/seductivemirage.png">yerel 44 görüntü kopya</a>) 45 </p> 46 47 <p> 48 Terimin görmesi zor olmayan bir taraflılığı var: telif hakları, patentler ve 49 markalar hakkında, fiziksel nesnelerin mülkiyet haklarıyla benzerlik kurarak 50 düşünmeyi önerir. (Bu benzetme telif hakları yasası, patent yasası ve marka 51 yasasının hukuk felsefelerine aykırıdır, ancak sadece uzmanlar bunu bilir.) 52 Bu yasalar fiziksel mülkiyet yasalarına hiç de benzemez, ancak bu terimin 53 kullanımı yasa koyucuların onları daha da benzeyecek şekilde değiştirmesine 54 yol açar. Bu değişiklik telif hakkı, patent ve marka yetkilerini uygulayan 55 şirketlerin de arzuladığı bir şey olduğu için, “fikri mülkiyet” 56 teriminin yarattığı taraflılık onların işine gelir. 57 </p> 58 59 <p> 60 Taraflılık, terimi reddetmek için oldukça yeterlidir ve insanlar benden 61 bütün bu kategori için başka bir isim önermemi istediler ve hatta kendi 62 (sıklıkla mizahi) alternatiflerini de önerdiler. Bunların arasında <abbr 63 title="Imposed Monopoly Privileges">IMP (Dayatılan Tekel 64 Ayrıcalıkları)</abbr>, <abbr title="Government-Originated Legally Enforced 65 Monopolies">GOLEM (Hükümet Kaynaklı Yasal olarak Zorunlu Tekeller)</abbr> 66 gibi öneriler vardı. Bazıları “münhasır haklar rejimi”nden söz 67 ederken, kısıtlamalara “haklar” olarak gönderme yapması tam bir 68 aynı anda iki zıt görüşe inanmadır. 69 </p> 70 71 <p> 72 Bu alternatiflerden bazıları bir ilerleme olabilir, ancak “fikri 73 mülkiyet” terimini bir başka terimle değiştirmek bir hatadır. Başka 74 bir ad, terimin daha derin sorununu, aşırı genellemeyi 75 çözmeyecektir. “Fikri mülkiyet” gibi birleşik bir şey yoktur, bu 76 bir seraptır. İnsanların, onu uyumlu bir kategori olarak 77 anlamlandırmalarının nedeni, terimin yaygın kullanımının söz konusu yasalar 78 hakkında onları yanıltmış olmasıdır. 79 </p> 80 81 <p> 82 “Fikri mülkiyet” terimi, en iyi ihtimalle bambaşka yasaları bir 83 araya toplamaya yönelik kapsayıcı bir terimdir. Bu çeşitli yasalar için 84 kullanılan tek bir terimi duyan hukukçu olmayan kişiler, hepsinin aynı 85 ilkeye dayandığını ve benzer işlevlere sahip olduğunu varsayma eğilimi 86 gösteriyor. 87 </p> 88 89 <p> 90 Aslında gerçek bundan çok daha farklıdır. Bu yasalar ayrı şekillerde ortaya 91 çıkmışlar, farklı şekillerde evrimleşmişler, farklı faaliyetleri 92 kapsıyorlar, farklı kuralları içeriyorlar ve farklı kamu düzeni sorunları 93 ortaya çıkarıyorlar. 94 </p> 95 96 <p> 97 Örneğin, telif hakkı yasası yazarlığı ve sanatı teşvik etmek amacıyla 98 tasarlanmıştır ve bir çalışmanın ifadesinin ayrıntılarını kapsar. Patent 99 yasası, yararlı fikirlerin yayınlanmasını, bir fikri yayınlayan kişiye o 100 fikir üzerinde geçici bir tekel verme uğruna (bazı alanlarda işe yarayan, 101 bazı alanlarda yaramayan), teşvik etmeyi amaçlamıştır. 102 </p> 103 104 <p> 105 Marka yasası, buna karşın, herhangi bir faaliyeti desteklemeyi değil, sadece 106 satın alanların ne satın aldığını bilmelerini sağlamayı amaçlamıştı. Ancak 107 “fikri mülkiyet” teriminin etkisi altındaki yasa yapıcılar, onu 108 reklamcılık için teşvik sağlayan bir şemaya dönüştürdüler. Ve bunlar bu 109 terimin atıfta bulunduğu yasalardan sadece üç tanesi. 110 </p> 111 112 <p> 113 Bu yasalar birbirinden bağımsız geliştirildiği için, her ayrıntıları 114 birbirinden farklıdır, temel amaçları ve yöntemleri ayrıdır. Bu nedenle, 115 eğer telif hakkı yasası hakkında bir gerçeği öğrendiğinizde, patent 116 yasasının farklı olduğunu varsaymanız mantıklı olacaktır. Çok seyrek 117 yanılacaksınız! 118 </p> 119 120 <p> 121 Uygulamada, “fikri mülkiyet” kullanılarak formüle edilen 122 neredeyse bütün genel cümleler yanlış olacaktır. Örneğin, “onun” 123 amacının “yenilikçiliği teşvik etmek” olduğu iddialarıyla 124 karşılaşacaksınız, ancak bu yalnızca patent yasasına ve belki de bitki 125 türleri tekellerine uygundur. Telif hakları yasasının yenilikçilikle bir 126 ilgisi yok; bir pop şarkısı veya bir roman içerisinde yenilikçi hiç bir şey 127 olmasa bile telif hakkına sahiptir. Marka yasasının da yenilikçilikle ilgisi 128 yok; eğer “rms çay” diye bir çay dükkanı açsam, başka herkesin 129 sattığı çayların aynısı satsam bile bu muteber bir marka olacaktır. Ticaret 130 sırrı yasasının da yenilikçilikle bir ilgisi yok, belki yüzeysel bir ilgisi 131 olabilir; çay müşterilerimin listesi, yenilikçilikle alakası olmayan bir 132 ticari sır olacaktır.</p> 133 134 <p> 135 “Fikri mülkiyet”in “yaratıcılıkla” ilgili olduğuna 136 ilişkin bir çok iddia da göreceksiniz, ancak gerçekte bu sadece telif 137 hakları yasasına uygundur. Patentlenebilir bir buluş için yaratıcılıktan 138 fazlası gerekir. Marka yasasının ve ticari sır yasasının yaratıcılıkla hiç 139 bir ilgisi yok; “rms çay” isminin hiç bir yaratıcılığı yok, ne 140 de çay müşterilerimin gizli listesinin.</p> 141 142 <p> 143 İnsanlar sıklıkla, aslında çok daha geniş veya çok daha dar bir yasalar 144 kümesini kastettiklerinde “fikri mülkiyet” diyorlar. Örneğin, 145 zengin ülkeler yoksul ülkelere, onlardan para sızdırmak için sık sık 146 adaletsiz yasalar dayatıyorlar. Bu yasaların arasında “fikri 147 mülkiyet” yasaları olarak adlandırılanlar da, başka şekilde 148 adlandırılanlar da var. Bu uygulamayı eleştirenler bu etiketi kullanıyorlar, 149 çünkü bu terime aşinalar. Bu terimi kullanarak, sorunun doğasını yanlış 150 tanıtmış oluyorlar. Örneğin “kanun koyucu sömürgecilik” gibi 151 daha doğru bir terim kullanmak, sorunun özüne inecektir. 152 </p> 153 154 <p> 155 Bu terim sadece meslekten olmayanların kafasını karıştırmıyor. Bu yasaları 156 öğreten hukuk profesörleri bile örneğin “fikri mülkiyet” 157 teriminin çekiciliğiyle kafa karışıklığı yaşıyor ve etkileniyorlar, ve 158 bildikleri gerçeklerle çelişen genel beyanlarda bulunuyorlar. Örneğin, bir 159 profesör 2006'da şunu yazmıştı: 160 </p> 161 162 <blockquote><p> 163 Şimdi WIPO'nun katlarında çalışan torunlarının aksine, ABD anayasasının 164 kurucularının, fikri mülkiyete karşı ilkeli, rekabet yanlısı bir tutumu 165 vardı. Hakların gerekli olabileceğini biliyorlardı, ancak…kongrenin 166 elini bağladılar, gücünü bir çok açıdan kısıtladılar. 167 </p></blockquote> 168 169 <p> 170 Bu cümle, ABD anayasasının, telif hakları yasası ve patent yasasına yetki 171 veren 1. Madde, 8. Bölüm, 8. fıkrasına atıfta bulunuyor. Oysa ki bu fıkranın 172 marka yasası, ticaret sırrı yasası veya diğer çeşitli yasalarla bir ilgisi 173 yok. “Fikri mülkiyet” terimi profesörün yanlış bir genelleme 174 yapmasına yol açıyor. 175 </p> 176 177 <p> 178 “Fikri mülkiyet” terimi ayrıca basit düşünmeye de yol 179 açar. İnsanların, bu ayrı yasalardaki, belirli taraflar için yapay 180 ayrıcalıklar yaratma şeklindeki zayıf ortaklığa odaklanmasını ve özlerini 181 oluşturan ayrıntıları umursamamalarını doğurur: her bir yasanın kamu 182 üzerinde yarattığı belirli kısıtlamalar ve bunun yarattığı sonuçlar. Bu 183 basitçe biçime odaklanma, bütün bu sorunlara “ekonomikçi” bir 184 yaklaşımı cesaretlendirir. 185 </p> 186 187 <p> 188 Burada, her zaman olduğu gibi, incelenmemiş varsayımların bir aracı olarak 189 iktisat işlev görür. Bunlar arasında, özgürlük ve yaşam biçimi önemsizken, 190 üretim miktarının önemli olması gibi, değerler hakkındaki varsayımlar ve 191 müzik üzerindeki telif haklarının müzisyenleri koruduğu, ilaçlar üzerindeki 192 patentlerin hayat kurtaran araştırmayı desteklediği gibi çoğunlukla yanlış 193 olan gerçeklere dayalı varsayımlar da vardır. 194 </p> 195 196 <p> 197 Bir başka sorun da, “fikri mülkiyet” teriminde ima edilen geniş 198 ölçekte, çeşitli yasaların ortaya koyduğu belirli hususların neredeyse 199 görünmez olmasıdır. Her yasanın özgünlüklerinden ortaya çıkan bu hususlar, 200 tam da “fikri mülkiyet” teriminin insanları görmezden gelmeye 201 teşvik ettiği şeydir. Örneğin, telif hakkı yasasıyla ilişkili bir sorun, 202 müzik paylaşmaya izin verilip verilmeyeceğidir; patent yasasının bununla bir 203 ilgisi yoktur. Patent yasası yoksul ülkelerin hayat kurtaran ilaçları 204 üretmesine ve yaşam kurtarmak için ucuza satılmasına izin verilip 205 verilmeyeceği gibi hususları ortaya koyarken, telif hakları yasasının bu 206 gibi konularla bir ilgisi yoktur. 207 </p> 208 209 <p> 210 Bu sorunların hiç biri doğası gereği tamamen ekonomik değildir ve ekonomik 211 olmayan yönleri birbirinden oldukça farklıdır. Onları dikkate almanın bir 212 temeli olarak yüzeysel ekonomik aşırı genellemeyi kullanmak, farklılıkları 213 yok saymak anlamına gelir. İki yasayı da aynı “fikri mülkiyet” 214 kefesine koymak, her biri hakkındaki açık düşünmeyi engeller. 215 </p> 216 217 <p> 218 Bu yüzden, “fikri mülkiyet hususu” hakkındaki herhangi bir fikir 219 ve bu sözde kategori hakkında herhangi bir genelleme hemen hemen kesinlikle 220 aptalcadır. Eğer bütün bu yasaları tek bir konu olarak düşünürseniz, 221 fikrinizi, hiç biri de işe yaramayan, çok kapsamlı aşırı genellemelerin bir 222 buketinden seçme eğilimi göstereceksiniz. 223 </p> 224 225 <p> 226 “Fikri mülkiyet”in reddedilmesi salt felsefi bir oyalanmaca 227 değildir. Terimin gerçek zararı da var. Apple bu terimi <a 228 href="https://www.theguardian.com/us-news/2017/mar/11/nebraska-farmers-right-to-repair-bill-stalls-apple">Nebraska'nın 229 “tamir hakkı” tasarısı hakkındaki tartışmayı çarpıtmak</a> için 230 kullandı. Sahte kavram Apple'a, müşterilerin ve devletin uymak zorunda 231 olduğu sözde bir ilke olarak, müşterilerin haklarıyla çelişse bile, gizlilik 232 tercihini kuşanması için bir yol sağladı.</p> 233 234 <p> 235 Patentler veya telif hakları veya markalar veya diğer çeşitli farklı 236 yasaların ortaya koyduğu hususlar hakkında açıkça düşünmek istiyorsanız, ilk 237 adım onları bir araya getirme fikrinden vazgeçmek ve onlara farklı konular 238 olarak davranmak olmalıdır. İkinci adım, “fikri mülkiyet” 239 teriminin önerdiği basitleştirilmiş yansıtmaları ve dar bakış açılarını 240 reddetmektir. Bu hususların her birini ayrı ayrı, bütünlükleriyle ele almayı 241 düşünün ve böylece onları iyi bir şekilde değerlendirme şansına sahip 242 olabilirsiniz. 243 </p> 244 245 <p>Ve WIPO'yu düzeltmeye gelince, <a 246 href="http://fsfe.org/projects/wipo/wiwo.en.html">WIPO'nun adını ve özünü 247 değiştirmeye ilişkin bir öneriyi şurada bulabilirsiniz</a>. 248 </p> 249 250 <hr /> 251 252 <p> 253 Ayrıca bkz. <a href="/philosophy/komongistan.html">The Curious History of 254 Komongistan (Busting the term “intellectual property”)</a>. 255 </p> 256 257 <p> 258 Afrika'daki ülkeler, bu yasalardan çok daha benzerdir, ve 259 “Afrika” tutarlı coğrafik bir kavramdır; yine de <a 260 href="https://www.theguardian.com/world/2014/jan/24/africa-clinton">belirli 261 bir ülke yerine “Afrika'dan” söz etmek, büyük bir karışıklık 262 yaratır</a>. 263 </p> 264 265 <p> 266 <a 267 href="https://torrentfreak.com/language-matters-framing-the-copyright-monopoly-so-we-can-keep-our-liberties-130714/"> 268 Rickard Falkvinge bu terimin reddedilmesini destekliyor</a>.</p> 269 270 <p><a 271 href="http://www.locusmag.com/Perspectives/2016/11/cory-doctorow-sole-and-despotic-dominion/"> 272 Cory Doctorow</a>“fikri mülkiyet terimini” de reddediyor.</p> 273 </div> 274 275 <div class="translators-notes"> 276 277 <!--TRANSLATORS: Use space (SPC) as msgstr if you don't have notes.--> 278 </div> 279 </div> 280 281 <!-- for id="content", starts in the include above --> 282 <!--#include virtual="/server/footer.tr.html" --> 283 <div id="footer" role="contentinfo"> 284 <div class="unprintable"> 285 286 <p>Lütfen FSF ve GNU ile ilgili sorularınızı <a 287 href="mailto:gnu@gnu.org"><gnu@gnu.org></a> adresine iletin. FSF ile 288 iletişim kurmanın <a href="/contact/">başka yolları</a> da vardır. Lütfen 289 çalışmayan bağlantıları ve başka düzeltmeleri veya önerilerinizi <a 290 href="mailto:webmasters@gnu.org"><webmasters@gnu.org></a> adresine 291 gönderin.</p> 292 293 <p> 294 <!-- TRANSLATORS: Ignore the original text in this paragraph, 295 replace it with the translation of these two: 296 297 We work hard and do our best to provide accurate, good quality 298 translations. However, we are not exempt from imperfection. 299 Please send your comments and general suggestions in this regard 300 to <a href="mailto:web-translators@gnu.org"> 301 302 <web-translators@gnu.org></a>.</p> 303 304 <p>For information on coordinating and contributing translations of 305 our web pages, see <a 306 href="/server/standards/README.translations.html">Translations 307 README</a>. --> 308 Çevirilerimizde bulmuş olabileceğiniz hataları, aklınızdaki soru ve 309 önerilerinizi lütfen <a 310 href="mailto:web-translators@gnu.org">bize bildirin</a>.</p><p>Bu 311 yazının çeviri düzenlemesi ve sunuşu ile ilgili bilgi için lütfen <a 312 href="/server/standards/README.translations.html">Çeviriler BENİOKU</a> 313 sayfasına bakın. Bu sayfanın ve diğer tüm sayfaların Türkçe çevirileri 314 gönüllüler tarafından yapılmaktadır; Türkçe niteliği yüksek bir <a 315 href="/home.html">www.gnu.org</a> için bize yardımcı olmak istiyorsanız, <a 316 href="https://savannah.gnu.org/projects/www-tr">çalışma sayfamızı</a> 317 ziyaret edebilirsiniz.</p> 318 </div> 319 320 <!-- Regarding copyright, in general, standalone pages (as opposed to 321 files generated as part of manuals) on the GNU web server should 322 be under CC BY-ND 4.0. Please do NOT change or remove this 323 without talking with the webmasters or licensing team first. 324 Please make sure the copyright date is consistent with the 325 document. For web pages, it is ok to list just the latest year the 326 document was modified, or published. 327 328 If you wish to list earlier years, that is ok too. 329 Either "2001, 2002, 2003" or "2001-2003" are ok for specifying 330 years, as long as each year in the range is in fact a copyrightable 331 year, i.e., a year in which the document was published (including 332 being publicly visible on the web or in a revision control system). 333 334 There is more detail about copyright years in the GNU Maintainers 335 Information document, www.gnu.org/prep/maintain. --> 336 <p>Copyright © 2004, 2006, 2010, 2013-2017, 2021 Richard Stallman</p> 337 338 <p>Bu sayfa <a rel="license" 339 href="http://creativecommons.org/licenses/by-nd/4.0/deed.tr">Creative 340 Commons Alıntı-Türetilemez 4.0 Uluslararası Lisansı</a> altında 341 lisanslanmıştır.</p> 342 343 <!--#include virtual="/server/bottom-notes.tr.html" --> 344 <div class="translators-credits"> 345 346 <!--TRANSLATORS: Use space (SPC) as msgstr if you don't want credits.--> 347 <p><strong>Çeviriye katkıda bulunanlar:</strong></p> 348 <ul> 349 <li>T.E. Kalaycı, 2019.</li> 350 </ul></div> 351 352 <p class="unprintable"><!-- timestamp start --> 353 Son Güncelleme: 354 355 $Date: 2021/10/02 07:02:10 $ 356 357 <!-- timestamp end --> 358 </p> 359 </div> 360 </div> 361 <!-- for class="inner", starts in the banner include --> 362 </body> 363 </html>