taler-merchant-demos

thegnuproject.html (64878B)

---

 <!--#set var="ENGLISH_PAGE" value="/gnu/thegnuproject.en.html" -->
 
 <!--#include virtual="/server/header.sq.html" -->
 <!-- Parent-Version: 1.96 -->
 <!-- This page is derived from /server/standards/boilerplate.html -->
 <!--#set var="TAGS" value="gnu-history" -->
 <!--#set var="DISABLE_TOP_ADDENDUM" value="yes" -->
 
 <!-- This file is automatically generated by GNUnited Nations! -->
 <title>Rreth Projektit GNU - Projekti GNU - Free Software Foundation</title>
 <style type="text/css" media="print,screen"><!--
 a[href*='#ft'] { font-size: .94em; }
 -->
 </style>
 <meta http-equiv="Keywords" content="GNU, Projekti GNU, FSF, Free Software, Free Software Foundation, Historik" />
 
 <!--#include virtual="/gnu/po/thegnuproject.translist" -->
 <!--#include virtual="/server/banner.sq.html" -->
 <!--#include virtual="/gnu/gnu-breadcrumb.sq.html" -->
 <!--GNUN: OUT-OF-DATE NOTICE-->
 <!--#include virtual="/server/top-addendum.sq.html" -->
 <div class="article reduced-width">
 <h2>Projekti GNU</h2>
 
 <address class="byline">nga <a href="https://www.stallman.org/">Richard Stallman</a></address>
 
 <h3>Bashkësia e parë e ndarjes së software-it me të tjerët</h3>
 <p>
 Kur fillova punën në Laboratorin e Inteligjencës Artificiale në <abbr
 title="Massachusetts Institute of Technology">MIT</abbr> më 1971, u bëra
 pjesë e një bashkësie ku software-i ndahej mes nesh dhe që ekzistonte prej
 shumë vitesh.  Shkëmbimi i software-it nuk kufizohej vetëm brenda bashkësisë
 sonë; kjo punë është aq e vjetër sa kompjuterat, njësoj si shkëmbimi i
 recetave është po aq i vjetër sa gatimi.  Por ne e përdornim më shumë se
 kushdo tjetër.</p>
 <p>
 Laboratori i IA-së përdorte një sistem operativ me ndarje kohe, të quajtur
 <abbr title="Incompatible Timesharing System">ITS</abbr> (the Incompatible
 Timesharing System) që hacker-ët (1) e ekipit të laboratorit e patën hartuar
 dhe shkruar në gjuhën asembler për Digital <abbr title="Programmed Data
 Processor">PDP</abbr>-10, një nga kompjuterat e mëdhenj të epokës.  Si
 anëtar i bashkësisë, <em>hacker</em> sistemi në ekipin e laboratorit IA,
 puna ime kish të bënte me përmirësimin e sistemit.</p>
 <p>
 Nuk e quanim software-in tonë “software i lirë”, sepse termi ende nuk
 ekzistonte; por kështu qe.  Kurdo që njerëz nga një universitet apo shoqëri
 tjetër donin ta kalonin për sistemin e tyre dhe të përdornin një program, i
 linim me gëzim ta bënin.  Nëse shihnit dikë që përdorte një program të
 panjohur dhe interesant, gjithmonë mund të kërkonit të shihnit kodin burim,
 që të mund ta lexonit, ndryshonit, ose kanibalizonit copa prej tij për të
 bërë një program të ri.</p>
 
 <div class="announcement comment" role="complementary">
 <hr class="no-display" />
 <p>
 Pse është më e rëndësishme se kurrë të <a
 href="/philosophy/free-software-even-more-important.html">këmbëngulet që
 software-i që përdorim të jetë i lirë</a>.
 </p>
 <hr class="no-display" />
 </div>
 
 <h3>Vithisja e bashkësisë</h3>
 <p>
 Gjendja ndryshoi papritmas në fillimet e viteve ’80 kur Digital ndërpreu
 prodhimin e serisë PDP-10.   Arkitektura e tij, elegante dhe fuqishme në
 vitet ’60, nuk mund të zgjerohej në vazhdim drejt hapësirash më të mëdha
 adresimi që po bëheshin të mundshme në vitet ’80.  Kjo do të thoshte që
 thuajse krejt programet që përbënin ITS-në qenë të vjetruar.</p>
 <p>
 Bashkësia e hacker-ëve e laboratorit IA ishte rrënuar tashmë, jo shumë kohë
 më parë.  Më 1981, shoqëria Symbolics, e sapolindur, pat punësuar thuajse
 krejt hacker-ët e laboratorit IA, dhe bashkësia e shpopulluar nuk qe në
 gjendje të mbante veten në këmbë.  (Libri "Hackers", nga Steve Levy,
 përshkruan këto ngjarje, si dhe jep një pamje të qartë të bashkësisë në
 lulëzimin e vet.)  Kur laboratori IA bleu një PDP-10 më 1982,
 administratorët e tij vendosën të përdorin sistemin me ndarje kohe të vetë
 Digital-it, jo të lirë, në vend të ITS-së.</p>
 <p>
 Kompjuterat modernë të epokës, si VAX apo 68020, kishin sistemin e tyre
 operativ, por asnjë prej tyre nuk qe <em>software</em> i lirë: duhej të
 nënshkruanit një marrëveshje mos-zbulimi madje edhe për të pasur një kopje
 të ekzekutueshme.</p>
 <p>
 Kjo do të thoshte që hapi i parë në përdorimin e një kompjuteri ishte të
 premtonit se nuk do të ndihmonit as fqinjin tuaj.  Bashkësitë e
 bashkëpunimit u ndaluan.  Rregulli i vendosur nga padronët e software-it
 pronësor qe, “Nëse e ndani diçka me fqinjin tuaj, jeni pirat.  Po deshët
 ndonjë ndryshim, na lusni që t’i bëjmë”.</p>
 <p>
 Ideja se sistemi shoqëror i software-it pronësor&mdash;sistem që thotë se
 software-in nuk ju lejohet ta ndani me të tjerët ose ta
 ndryshoni&mdash;është antisocial, ngaqë është joetik, ngaqë thjesht është
 gabim, mund të jetë e beftë për disa lexues.  Por çfarë tjetër mund të themi
 për një sistem të bazuar ë përçarjen e publikut dhe mbajtjen e përdoruesve
 në gjendje të pashpresë? Lexuesve që u duket e beftë ideja mundet ta kenë
 marrë sistemin social të software-it pronësor si të mirëqenë, ose ta kenë
 gjykuar sipas kushteve të këshilluara nga biznesi i software-it pronësor.
 Botuesit e software-it kanë punuar shumë dhe për një kohë të gjatë që t’i
 bindin njerëzit se ka vetëm një mënyrë se si mund të shihet çështja.</p>
 <p>
 Kur botuesit e software-it flasin për “zbatimin me detyrim” të “të drejtave”
 të tyre, ose për “ndalimin e <a
 href="/philosophy/words-to-avoid.html#Piracy">piraterisë</a>”, çfarë
 faktikisht <em>thonë</em>, është e dorës së dytë.  Mesazhi real i këtyre
 deklaratave gjendet në aksiomat e padeklaruara që ata i marrin të mirëqena;
 publikut i kërkohet t’i pranojë ato pa kritika.  Ndaj le t’i marrim në
 shqyrtim.</p>
 <p>
 Njëra aksiomë është se shoqëritë e software-it kanë të drejtën natyrore të
 pakundërshtueshme ta zotërojnë software-in dhe kështu kanë pushtet mbi tërë
 përdoruesit e tij.  (Po të kishte të drejtë natyrore, atëherë pavarësisht se
 sa dëm i bëhet publikut, ne nuk mund të kundërshtojmë.)  Çuditërisht,
 Kushtetuta e Shteteve të Bashkuara dhe tradita ligjore e hedh poshtë këtë
 pikëpamje; të drejtat e kopjimit nuk janë e drejtë natyrore, por një monopol
 artificial i vënë me detyrim nga qeveria për të kufizuar të drejtën natyrale
 të përdoruesit për kopjime.</p>
 <p>
 Një tjetër aksiomë e padeklaruar është që e vetmja gjë e rëndësishme në një
 <em>software</em> është ç’punë ju lejon të bëni&mdash;pra që ne përdoruesve
 të kompjuterit nuk duhet të na hyjë në xhep se ç’lloj shoqërie na lejohet të
 kemi.</p>
 <p>
 Një aksiomë e tretë është se nuk do të kishim <em>software</em> të
 përdorshëm (ose se nuk do të kishim kurrë një program që bën këtë apo atë
 punë të caktuar) po qe se nuk do t’i ofronim një shoqërie software-i pushtet
 mbi përdoruesit e një programi.  Kjo pikëpamje duket si më e pranueshme,
 deri kur lëvizja për <em>software</em> të lirë tregoi me prova se mund të
 krijojmë mjaft software të dobishëm pa vënë zinxhirë në ta.</p>
 <p>
 Po qe se refuzojmë pranimin e këtyre aksiomave, dhe i gjykojmë çështjet
 bazuar në moralin e zakonshëm të gjykimit të shëndoshë dhe duke vënë
 përdoruesin të parin, mbërrijmë në përfundime shumë të ndryshme.
 Përdoruesit e kompjuterave duhet të jenë të lirë të modifikojnë programet që
 këto t’u përshtaten nevojave të tyre, dhe të jenë të lirë ta ndajnë
 software-in me të tjerët, ngaqë të ndihmosh njerëz të tjerë është themeli i
 shoqërisë.</p>
 <p>
 Këtu nuk ka vend të mjaftueshëm për shtjellim të zgjeruar të arsyeve që
 qëndrojnë prapa këtij përfundimi, ndaj po i tregoj përdoruesit “<a
 href="/philosophy/why-free.html">Pse Software-i S’duhet të Ketë Pronarë</a>”
 dhe “<a href="/philosophy/free-software-even-more-important.html">Software-i
 i Lirë Është Edhe Më i Rëndësishëm Tani</a>”.
 </p>
 
 <h3>Një zgjedhje e ashpër morale</h3>
 <p>
 Pasi u zhduk bashkësia ime, qe e pamundur të vazhdohej si më parë.  Në vend
 të saj, u përballa me një zgjedhje morale të ashpër.</p>
 <p>
 Zgjedhja e lehtë qe të hidhesha në botën e software-it pronësor, duke
 nënshkruar marrëveshje mos-zbulimi dhe duke premtuar të mos ndihmoj kolegë
 hacker-ë si vetja.  Sipas shumicës së gjasave do të zhvilloja
 <em>software</em> që qe hedhur në qarkullim sipas marrëveshjesh mos-zbulimi,
 duke kontribuar kështu te trysnia mbi të tjerë persona që edhe këta të
 tradhtojnë kolegët e tyre.</p>
 <p>
 Me këtë mënyrë mund të kisha bërë para, dhe ndoshta edhe të dëfrehesha duke
 shkruar kod.  Por e dija që në fund të karrierës sime, do të hidhja sytë pas
 mbi vitet kur ndërtoja mure për të përçarë njerëzit, dhe të ndieja që e
 kisha harxhuar jetën time për ta bërë botën një vend më të lig.</p>
 <p>
 E pata provuar tashmë të qenët përballë një marrëveshjeje mos-zbulimi, kur
 dikush nuk pranoi të më jepte mua dhe laboratorit AI tek MIT-i kodin burim
 për programin e kontrollit të shtypësit tonë.  (Mungesa e disa
 karakteristikave në këtë program na e bënte përdorimin e shtypësit tejet të
 bezdisshëm.)  Ndaj nuk mund t’i thosha vetes që marrëveshjet mos-zbulim qenë
 të pafajshme.  U zemërova shumë kur na mohoi ndarjen e tij me ne; Nuk mund
 të ktheja shpinën dhe t’u bëja të njëjtën gjë të tjerëve.</p>
 <p>
 Një zgjedhje tjetër, e thjeshtë por e papëlqyeshme, qe ta lija fushën e
 kompjuterave. Pas kësaj zgjedhjeje, aftësitë e mia nuk do të keqpërdoreshin,
 por prapë do të venin dëm. Nuk do të isha fajtor për përçarje dhe kufizim të
 përdoruesve, por kjo do të ndodhte prapëseprapë.</p>
 <p>
 Ndaj kërkova për ndonjë rrugë me të cilën një programues të bënte diçka për
 të mirën.  I bëra pyetjen vetes, a kish ndonjë program apo programe që mund
 t’i shkruaja, që të bëja të mundshme një bashkësi si njëherë e një kohë?</p>
 <p>
 Përgjigja qe e qartë: çfarë duhej së pari, qe një sistem operativ.  Ky është
 software-i kyç për t’ia filluar përdorimit të kompjuterit.  Me një sistem
 operativ, mund të bëni mjaft gjëra; pa një të tillë, nuk e xhironi dot fare
 kompjuterin.  Me një sistem operativ të lirë, mund të kishim sërish një
 bashkësi hacker-ësh që bashkëpunojnë&mdash;dhe të ftonim këdo tjetër.  Dhe
 cilido do të ishte në gjendje të përdorte një kompjuter, pa iu dashur t’ia
 fillonte duke bërë plane fshehtas se si t’u heqë lirinë miqve të tij.</p>
 <p>
 Si zhvillues sistemesh operativë, kisha aftësitë e duhura për këtë punë.
 Ndaj, edhe pse nuk mendoja se e kisha suksesin në xhep, e kuptova se isha
 zgjedhur për ta mbaruar këtë punë.  Vendosa ta bëj sistemin të përputhshëm
 me Unix-in, që kështu të mund të ishte i kalueshëm dhe në këtë mënyrë
 përdoruesit e Unix-it të mund të hidheshin lehtë në të.  Emri GNU u zgjodh
 sipas një tradite <em>hacker</em>-ësh, si shkurtim ripërsëritës për “GNU's
 Not Unix”. Shqiptohet si <a href="/gnu/pronunciation.html">një rrokje me një
 <i>g të fortë</i></a>.</p>
 <p>
 Me sistem operativ nuk nënkuptohet thjesht kerneli, i mjaftueshëm mezi sa të
 xhirojë programe të tjerë.  Në vitet ’70, çdo sistem operativ që ia vlente
 të quhej kështu, përfshinte përpunues komandash, asembler, përpilues,
 interpretues, diagnostikues, përpunues teksti, postues, dhe mjaft të tjera.
 ITS-ja i kishte, Multics-i i kishte, VMS-ja i kishte, edhe Unix-i i kishte.
 Do të duhej t’i përfshinte edhe sistemi operativ GNU.</p>
 <p>
 Më vonë dëgjova këto fjalë, që ia veshin Hillel-it&#8239;<a
 href="#ft2">[2]</a>:</p>
 
 <blockquote><p>
      Po s’bëra për veten, kush do të bëjë për mua?<br />
      Po qe se jam vetëm për veten time, ç’jam?<br />
      Nëse jo tani, kur?
 </p></blockquote>
 <p>
 Vendimi për të filluar Projektin GNU e pati bazën në një frymë të ngjashme.</p>
 
 <h3>I lirë si te liria</h3>
 <p>
 Termi “software i lirë” ndonjëherë keqkuptohet&mdash;nuk ka të bëjë fare me
 çmimin.  Bëhet fjalë për lirinë.  Ja, pra, ku është përkufizimi i
 software-it të lirë.</p>
 
 <p>Për ju, një përdorues i dhënë, programi është <em>software</em> i lirë,
 nëse:</p>
 
 <ul>
   <li>Jeni i lirë ta xhironi programin si të doni, për çfarëdo qëllimi.</li>
 
   <li>Jeni i lirë ta ndryshoni programin për t’ia përshtatur nevojave tuaja.  (Që
 kjo liri të jetë e efektshme në praktikë, duhet të keni hyrje në kodin
 burim, ngaqë bërja e ndryshimeve në një program, pa pasur kodin burim, është
 jashtë mase e vështirë.)</li>
 
   <li>Jeni i lirë të rishpërndani kopjet, falas ose kundrejt një pagese.</li>
 
   <li>Jeni i lirë të shpërndani versione të ndryshuara të programit, që kështu
 prej përmirësimeve tuaja të mund të përfitojë bashkësia.</li>
 </ul>
 <p>
 Ngaqë “i lirë” e ka fjalën për lirinë, jo për çmimin, nuk ka kundërthënie
 mes shitjes së kopjeve të tij dhe software-it të lirë.  Në fakt, liria për
 të shitur kopje të tij është pikë kyçe: koleksionet e software-it të lirë,
 shitur si CD-ROM, janë të rëndësishëm për bashkësinë, dhe shitja e tyre
 është një rrugë e rëndësishme për të grumbulluar fonde për zhvillimin e
 software-it të lirë.  Prandaj, një program, të cilin njerëzia nuk është e
 lirë ta përfshijë në këto koleksione nuk është <em>software</em> i lirë.</p>
 <p>
 Për shkak të dykuptimësisë së “i lirë”, njerëzit kanë kërkuar prej kohësh
 për alternativa, por askush nuk ka gjetur një term më të mirë.  Gjuha
 angleze ka më shumë fjalë dhe nuanca se cilado tjetër, por asaj i mungon një
 fjalë e thjeshtë, jo e dykuptimtë, që të thotë “i lirë”, si tek
 liria&mdash;“i çprangosur“ është më e afërta që vjen në mendje.  Alternativa
 të tilla si “i çliruar”, “liri” dhe “i hapët” ose kanë kuptim të gabuar, ose
 kanë ndonjë mangësi tjetër.</p>
 
 <h3>Software-i GNU dhe sistemi GNU</h3>
 <p>
 Zhvillimi i një sistemi të plotë është projekt shumë i gjerë.  Për ta prurë
 në jetë, vendosa të përshtat copa ekzistuese software-i të lirë, kurdo që
 kjo qe e mundur.  Për shembull, vendosa që në fillim fare të përdor TeX-in
 si formatues kryesor tekstesh; ca vite më vonë, vendosa të përdor X Window
 System në vend që të shkruaja një tjetër sistem dritaresh për GNU-në.</p>
 <p>
 Për shkak të këtyre vendimeve, dhe të tjerësh si këta, sistemi GNU nuk është
 e njëjta gjë me koleksionin e krejt software-it GNU.  Sistemi GNU përfshin
 programe që nuk janë <em>software</em> GNU, programe që qenë hartuar nga
 persona dhe projekte të tjerë për qëllime të tyret, por që ne mund t’i
 përdorim sepse janë <em>software</em> i lirë.</p>
 
 <h3>Fillimi i projektit</h3>
 <p>
 Në Janar të 1984-s e lashë punën time te MIT dhe fillova të shkruaj software
 GNU.  Braktisja e MIT-it qe e domosdoshme, që MIT-i të mos ish në gjendje të
 fuste hundët te shpërndarja e GNU-së si software i lirë.  Po të kisha
 ndenjur si i punësuar, MIT-i mund të pretendonte se ishte pronari i veprës,
 dhe mund të bënte të detyrueshme kushtet e veta për rishpërndarjen, ose edhe
 ta shndërronte veprën në një paketë software-i pronësor.  Nuk kisha ndërmend
 të bëja gjithë atë punë dhe mandej ta shihja të shndërrohej në diçka të
 padobishme për qëllimin e menduar: krijimin e një bashkësie të re ndarjesh
 software-i me të tjerët.</p>
 <p>
 Megjithatë, prof. Winston, atëbotë kreu i laboratorit AI në MIT, më ftoi me
 dashamirësi të vazhdoja të përdorja mjetet e laboratorit.</p>
 
 <h3>Hapat e parë</h3>
 <p>
 Pak para se të filloja projektin GNU, dëgjova të flitej mbi Free University
 Compiler Kit, i njohur edhe si VUCK.  (Fjala holandeze për “i lirë” shkruhet
 me V.)  Ky qe një përpilues i hartuar të trajtonte gjuhë të ndryshme,
 përfshi C dhe Pascal, si dhe të mbulonte një shumicë llojesh makinash.  I
 shkrova autorit dhe e pyeta nëse mund të përdorej nga GNU-ja.</p>
 <p>
 M’u përgjigj me tallje, duke pohuar se universiteti qe i lirë, por
 përpiluesi jo.  Kështu që vendosa që programi im i parë për projektin GNU do
 të duhej të ishte një përpilues shumëgjuhësh, shumëplatformësh.</p>
 <p>
 Me shpresën për të shmangur nevojën e shkrimit nga unë vetë të një
 përpiluesi të tërë, mora kodin burim të përpiluesit Pastel, i cili qe një
 përpilues shumëplatformësh i hartuar nga Lawrence Livermore Lab.  Mbulonte
 dhe qe shkruar në një version të zgjeruar të Pascal-it, i konceptuar për të
 qenë gjuhë programimi sistemi.  Shtova një "front end" C, dhe zura ta kaloj
 në një kompjuter Motorola 68000.  Por m’u desh të hiqja dorë, kur pashë që
 përpiluesi kish nevojë për shumë megabajt kujtesë, dhe që sistemi Unix 68000
 do të mund të lejonte vetëm 64k.</p>
 <p>
 Mandej pashë që përpiluesi Pastel funksiononte duke përtypur një kartelë të
 tërë <em>input</em>-i në një pemë sintakse, duke shndërruar krejt pemën e
 sintaksës në një zinxhir “udhëzimesh” dhe duke prodhuar mandej një kartelë
 të tërë <em>output</em>, pa liruar fare ndonjë hapësirë.  Në këtë pikë,
 vendosa që më duhej të shkruaja një përpilues të ri nga e para.  Ky
 përpilues i ri tani njihet si <abbr title="GNU Compiler
 Collection">GCC</abbr>; në të s’përdoret gjë prej Pastel-it, por arrita të
 përshtat dhe të përdor <em>front end</em>-in që pata shkruar në C.  Por kjo
 ndodhi pas ca vitesh; së pari, u mora me GNU Emacs-in.</p>
 
 <h3>GNU Emacs</h3>
 <p>
 Fillova të punoj mbi GNU Emacs-in në Shtator 1984, dhe në fillimet e 1985-s
 zuri të ishte i përdorshëm.  Kjo më dha mundësinë të filloj të përdor
 sisteme Unix për përpunime; meqë nuk kisha pasur interes të mësoj vi ose ed,
 përpunimet e mia deri atëherë i pata bërë në lloje të tjera makinash.</p>
 <p>
 Në këtë kohë, ca persona filluan të tregonin interes për përdorimin e GNU
 Emacs-it, çka pruri edhe çështjen se si të shpërndahej ai.  Sigurisht, e
 kisha hedhur në shërbyesin për ftp anonime te kompjuteri që përdorja në
 MIT.  (Ky kompjuter, prep.ai.mit.edu, u bë kështu sajti kryesor ftp për
 shpërndarjen e GNU-së; pas ca vitesh kur nuk e financuan më, e shpërngulëm
 emrin te shërbyesi ynë i ri ftp.)  Por në atë kohë, mjaft persona të
 interesuar nuk kishin Internet dhe nuk mund të merrnin një kopje përmes
 ftp-së.  Kështu që pyetja bëhej: çfarë duhej t’u thosha?</p>
 <p>
 Mund të thosha, “Gjeni një shok që ka Internet dhe le t’ju bëjë një
 kopje”. Ose mund të bëja si pata bërë me PDP-10 Emacs-in origjinal: t’u
 thoja, “Më dërgoni një kasetë dhe një zarf <abbr title="Self-addressed
 Stamped Envelope">SASE</abbr>, dhe jua nis mbrapsht me Emacs-in brenda”. Por
 isha i papunë, dhe po kërkoja mënyra për të bërë ca para nga software-i i
 lirë.  Ndaj njoftova se do t’i postoja një kasetë cilitdo që dëshironte një
 të tillë, kundrejt pagesës $150.  Në këtë mënyrë, nisa një biznes
 shpërndarjeje software-i të lirë, pararendësi i shoqërive që sot shpërndajnë
 shpërndarje të plota sistemi GNU/Linux.</p>
 
 <h3>A është një program i lirë për secilin përdorues?</h3>
 <p>
 Nëse një program është <em>software</em> i lirë në kohën që del nga duart e
 autorit të tij, kjo nuk do të thotë doemos që ka për të qenë
 <em>software</em> i lirë për cilindo që ka një kopje të tij.  Për shembull,
 <a href="/philosophy/categories.html#PublicDomainSoftware"> software-i në
 përkatësi publike</a> (<em>software</em> që nuk është nën të drejta kopjimi)
 është <em>software</em> i lirë; por cilido mund të prodhojë prej tij një
 version të ndryshuar pronësor.  Po njësoj, mjaft programe të lira janë janë
 nën të drejta kopjimi, por shpërndahen sipas lejesh të thjeshta dorëlëshuara
 të cilat lejojnë versione të ndryshuara pronësore.</p>
 <p>
 Shembulli përfaqësues i këtij problemi është X Window System.  I hartuar në
 MIT, dhe i hedhur në qarkullim si software i lirë, me një leje dorëlëshuar,
 u birësua shpejt nga shoqëri të ndryshme kompjuterash.  Këto ua shtuan X-in
 sistemeve të tyre pronësore Unix, vetëm në formë dyore, dhe nën të njëjtën
 marrëveshje mos-zbulimi.  Këto kopje të X-it nuk qenë më tepër software i
 lirë se sa ç’qe Unix-i vetë.</p>
 <p>
 Hartuesit e Sistemit X t Dritareve s’e quajtën problem këtë&mdash;e prisnin
 dhe e kishin si synim që kjo të ndodhte.  Synimi i tyre nuk qe liria, por
 thjesht “suksesi”, i përkufizuar në trajtën “pasje e shumë përdoruesve”. Nuk
 shqetësoheshin në kishin a jo liri këta përdorues, por vetëm që këta të
 ishin shumë.</p>
 <p>
 Kjo shpuri në gjendjen paradoksale, në të cilën dy mënyra të ndryshme për
 llogaritjen se sa liri kish, shpunë në përgjigje të ndryshme ndaj kësaj
 pyetjeje, “Është i lirë ky program?” Nëse gjykonit mbi bazën e lirisë së
 lejuar nga kushtet e shpërndarjes së hedhjes në qarkullim nga
 <abbr>MIT</abbr>-i, mund të thoshit se X qe <em>software</em> i lirë.  Por
 nëse e matnit lirinë e një përdoruesi mesatar të X-it, mund të thoshit që qe
 <em>software</em> pronësor.  Shumica e përdoruesve të X-it xhironin
 versionet pronësore që vinin bashkë me sistemet Unix, jo versionin e lirë.</p>
 
 <h3>Copyleft-i dhe GNU GPL</h3>
 <p>
 Synimi i GNU-së qe t’i jepte përdoruesve liri, jo thjeshtë të ishte
 popullor.  Ndaj na duhej të përdornim kushte shpërndarjeje që do të
 parandalonin shndërrimin e software-it GNU në <em>software</em> pronësor.
 Metoda që përdorim quhet “copyleft”&#8239;<a href="#ft3">[3]</a>.</p>
 <p>
 <i>Copyleft</i>-i përdor ligjin e të drejtave të kopjimit
 (<i>copyright</i>), por të kthyer përmbys, që të shërbejë për të kundërtën e
 qëllimit të tij të zakonshëm: në vend se një mjet për kufizimin e
 software-it, bëhet mjet për mbajtjen të lirë të software-it.</p>
 <p>
 Ideja qendrore e <i>copyleft</i>-it është që ne i japim cilitdo lejen të
 xhirojë programin, ta kopjojë programin, ta ndryshojë programin, dhe të
 shpërndajë versione të ndryshuara të tij&mdash;por jo leje për të shtuar në
 të kufizime sipas qejfit.  Kështu, garantohen për këdo që zotëron një kopje
 liritë kyçe që përkufizojnë “software-in e lirë”; shndërrohen në të drejta
 të patjetërsueshme.</p>
 <p>
 Për një <i>copyleft</i> të efektshëm, versionet e ndryshuara duhet të jenë
 po aq të lira.  Kjo siguron që veprat e bazuara mbi tonat të mund të kihen
 nga bashkësia, nëse ato bëhen publike.  Kur programuesit, që janë të
 punësuar, ofrojnë ndihmë vullnetare përmirësimin e software-it GNU, është
 <i>copyleft</i>-i ai që i pengon punëdhënësit të thonë, “Nuk mund t’i ndani
 me të tjerët këto ndryshime, ngaqë do t’i përdorim ne për të krijuar version
 tonë pronësor të programit”.</p>
 <p>
 Domosdoshmëria që ndryshimet duhet të jenë të lira është thelbësore, nëse
 duam të sigurojmë lirinë e çdo përdoruesi të programit.  Shoqëritë që
 privatizuan X Window System zakonisht bënë ca ndryshime që të mund ta
 kalonin atë në sistemet dhe hardware-in e tyre.  Këto ndryshime qenë të
 vogla në krahasim me shtrirjen e madhe të X-it, por nuk qenë të
 papërfillshme.  Sikur bërja e ndryshimeve të qe një shfajësim për t’u mohuar
 përdoruesve lirinë, do të ishte e lehtë për këdo të përfitonte prej këtij
 shfajësimi.</p>
 <p>
 Një çështje e afërt ka të bëjë me ndërthurjen e një programi të lirë me kod
 jo të lirë.  Një ndërthurje e tillë pashmangshmërisht do të jetë jo e lirë;
 cilado liri që do t’u mungonte pjesëve jo të lira, do t’i mungonte po ashtu
 së tërës.  Lejimi i ndërthurjeve të tilla do të hapte një të çarë të madhe
 sa për të fundosur një anije.  Prandaj, një domosdoshmëri kyçe për
 <i>copyleft</i>-in është ta mbyllë këtë të çarë: çfarëdo gjëje e shtuar ose
 e ndërthurur me një program nën <i>copyleft</i> duhet të jetë e tillë që një
 version më i madh, i dalë si ndërthurje, të jetë po ashtu i lirë dhe nën
 <i>copyleft</i>.</p>
 <p>
 Sendërtimi specifik i <em>copyleft</em>-it që përdorim për shumicën e
 software-it GNU është licenca GNU General Public License, ose GNU GPL, për
 shkurt.  Kemi dhe lloje të tjera <em>copyleft</em>-i që përdoren në rrethana
 të veçanta.  Doracakët e GNU-së janë gjithashtu nën <em>copyleft</em>, por
 përdorin një lloj <em>copyleft</em>-i shumë më të thjeshtë, ngaqë GNU GPL
 është më komplekse se sa është e nevojshme për doracakë.&#8239;<a
 href="#ft4">[4]</a>.</p>
 
 <h3>Free Software Foundation</h3>
 
 <p>Meqë interesi për përdorimin e Emacs-i po shtohej, te projekti GNU u
 përfshinë të tjerë njerëz dhe vendosëm se pati ardhur koha të shihnim sërish
 për financim.  Kështu, më 1985-n krijuam <a href="https://www.fsf.org/">Free
 Software Foundation</a> (FSF), një shoqatë bamirëse, e përjashtuar nga
 tatimet, për zhvillim software-i të lirë.  FSF-ja mori përsipër edhe
 biznesin e shpërndarjes me kaseta të Emacs-it; më pas këtë e zgjeroi duke
 shtuar tjetër <em>software</em> të lirë (GNU dhe jo-GNU) te kaseta dhe duke
 shitur gjithashtu doracakë të lirë.</p>
 
 <p>Shumica e të ardhurave të FSF-së vinin prej shitjes së kopjeve të
 software-it të lirë dhe të shërbimeve të tjera të ngjashme (CD-ROM-e kodi
 burim, CD-ROM-e me dyorë, doracakë të shtypur bukur, gjithçka me lirinë për
 ta rishpërndarë dhe ndryshuar), si dhe Shpërndarje Deluxe (shpërndarje për
 të cilat krijojmë krejt koleksionin e software-it për platformën e zgjedhur
 nga porositësi).  Ende sot, FSF-ja <a href="https://shop.fsf.org/"> shet
 doracakë dhe sende të tjera</a>, por pjesa dërrmuese e financimit vjen nga
 kuotat e anëtarëve.  Mund të anëtarësoheni te FSF-ja përmes <a
 href="https://my.fsf.org/join">fsf.org</a>.</p>
 
 <p>Punonjësit e <em>Free Software Foundation</em>-it kanë shkruar dhe
 administruar një numër paketash software-i GNU.  Dy prej më të shquarave
 janë libraria dhe shelli C.  Libraria GNU C është ajo çka përdoret për të
 komunikuar me Linux-in nga çdo program që xhiron në një sistem GNU/Linux.
 Qe hartuar nga një anëtar i stafit të Free Software Foundation-it, Roland
 McGrath.  Shelli i përdorur në shumicën e sistemeve GNU/Linux është BASH-i,
 Bourne Again SHell&#8239;<a href="#ft5">[5]</a>, i cili qe hartuar prej
 punonjësit të FSF-së Brian Fox.</p>
 
 <p>Zhvillimin e këtyre programeve e financuam sepse projekti GNU nuk qe thjesht
 për ca mjete apo mjedisi zhvillimesh.  Synimi ynë qe një sistem operativ i
 plotë, dhe këto programe duheshin për këtë qëllim.</p>
 
 <h3>Asistencë software-i të lirë</h3>
 
 <p>Filozofia e software-it të lirë hedh tej një praktikë të veçantë biznesi
 shumë të përhapur, por nuk është kundër biznesit.  Kur bizneset respektojnë
 lirinë e përdoruesit, u urojmë sukses.</p>
 
 <p>Shitja e kopjeve të Emacs-it demonstron qartë një lloj biznesi me
 software-in e lirë.  Kur me të filloi të merrej FSF-ja, m’u desh një tjetër
 mënyrë për të siguruar jetesën.  E gjeta te shitja e shërbimeve të lidhura
 me software-in e lirë që pata hartuar.  Kjo përfshiu mësimdhënien, për tema
 të tilla se si të programohet me GNU Emacs-in dhe si të personalizohet
 GCC-ja, dhe zhvillim software-i, kryesisht rreth kalimit të GCC-së në
 platforma të reja.</p>
 
 <p>Sot secili nga këta lloje biznesesh të software-it të lirë praktikohet nga
 një numër korporatash.  Disa shpërndajnë koleksione software-i të lirë në
 CD-ROM; të tjerët shesin asistencë që nga niveli i dhënies përgjigje
 pyetjeve të përdoruesve, ndreqje të metash, dhe deri te shtim veçorish të
 reja.  Madje kemi filluar të shohim shoqëri software-i të lirë të bazuara në
 hedhjen në qarkullim të produkteve të reja software-i të lirë.</p>
 
 <p>Kujdes, ama&mdash;një numër shoqërish që përshoqërojnë vetveten me termin
 “burim i hapët”, biznesin e tyre në fakt e bazojnë në <em>software</em> jo
 të lirë që punon me software-in e lirë.  Këto s’janë shoqëri software-i të
 lirë, janë shoqëri software-i pronësor, produktet e të cilave i ndjellin
 përdoruesit larg lirisë.  Këto programe i quajnë “paketa të vlerës së
 shtuar”, çka pasqyron vlerat që ata do të donin t’i shihnin të përqafuara
 prej nesh: leverdinë përmbi lirinë.  Nëse ne vlerësojmë më tepër lirinë, do
 të duhej t’i quanim paketa “me liri të hequr”.</p>
 
 <h3>Synimet teknike</h3>
 
 <p>Synimi themelor i GNU-së qe software-i i lirë.  Edhe nëse GNU-ja nuk do të
 kish përparësi teknike karshi Unix-it, do të kish përparësi në planin
 shoqëror, përmes lejimit të bashkëpunimit mes përdoruesve, dhe një përparësi
 etike, respektin ndaj lirisë së përdoruesit.</p>
 
 <p>Por qe e natyrshme të zbatoheshin te vepra standarde praktike të
 vyera&mdash;për shembull, shpërndarja dinamike e strukturave të të dhënave
 me qëllim shmangien e kufijve arbitrarë të madhësive fikse, dhe përdorimin e
 krejt kodeve 8-bitësh të mundshëm kurdo që kjo kish kuptim.</p>
 
 <p>Veç këtyre, hodhëm tej përqendrimin e Unix-it në madhësitë e vogla të
 kujtesës, duke vendosur të mos mbulonim makinat 16-bit (ishte e qartë që
 makinat 32-bit do të ishin normalja në kohën kur të përfundohej sistemi
 GNU), dhe për të mos bërë përpjekje për të ulur përdorimin e kujtesës, në
 rast se kjo nuk kalonte një megabajt.  Në programe te të cilët trajtimi i
 kartelave shumë të mëdha nuk qe thelbësor, i nxitëm programuesit të lexojnë
 një kartelë të plotë <i>input</i>-i te <i>core</i>, mandej të skanohej lënda
 e saj pa u dashur të shqetësohesh për I/O.</p>
 
 <p>Këto vendime u krijuan mundësinë shumë programeve GNU të tejkalojnë të
 ngjashmit e tyre Unix në qëndrueshmëri dhe shpejtësi.</p>
 
 <h3>Kompjutera të dhuruar</h3>
 
 <p>Dora-dorës që rritej fama e projektit GNU, njerëzit filluan të ofronin për
 projektin dhurim makinash që xhironin Unix.  Këto qenë shumë të dobishme,
 ngaqë rruga më e lehtë për zhvillimin e përbërësve të GNU-së qe kryerja e
 tij në një sistem Unix, dhe zëvendësimi i njëpasnjëshëm i përbërësve të atij
 sistemi.  Por kjo pruri një çështje etike: qe apo nuk qe e drejtë që ne të
 kishim një kopje të Unix-it.</p>
 
 <p>Unix-i qe (dhe është) <em>software</em> pronësor, dhe filozofia e projektit
 GNU thosh që nuk duhej të përdornim <em>software</em> pronësor.  Por, duke
 zbatuar të njëjtin arsyetim që shpie te përfundimi se dhuna për vetëmbrojte
 është e përligjur, dola në përfundimin se qe e ligjshme të përdorej një
 paketë pronësore kur kjo qe thelbësore për hartimin e një zëvendësuesi të
 lirë që do të ndihmonte të tjerat të reshtnin së përdoruri paketën
 pronësore.</p>
 
 <p>Por, edhe pse kjo qe një e keqe që mund të përligjej, prapë qe një e keqe.
 Sot nuk kemi më ndonjë kopje të Unix-it, sepse i kemi zëvendësuar me sisteme
 operativë të lirë.  Nëse nuk zëvendësonim dot sistemin operativ të një
 makine me një të lirë, zëvendësonim makinën.</p>
 
 <h3>Lista e Hapave GNU</h3>
 
 <p>Ndërkohë që projekti GNU ecte përpara, dhe një numër gjithnjë e më i madh
 përbërësish sistemi u gjetën ose u hartuan, erdhi koha që qe e dobishme
 hartimi i një liste me zbrazëtitë e mbetura.  Të cilën e përdorëm për
 rekrutim programuesish që do të shkruanin pjesët që mungonin.  Kjo listë u
 bë e njohur si Lista e Punëve GNU.  Veç përbërësve Unix që mungonin, shtuam
 në listë një larmi projektesh <em>software</em> dhe dokumentimi të dobishëm
 që, mendonim, do të duhej të përmbante një sistem vërtet i plotë.</p>
 
 <p>Sot&#8239;<a href="#ft6">[6]</a>, zor të ketë ndonjë përbërës të Unix-it te
 Lista e Punëve GNU&mdash;ato punë janë mbaruar, bashkë me ca të tjera
 jothelbësore.  Por lista është plot me projekte të cilat ca i quajnë
 “aplikacione”. Do të ishte diçka e dobishme të shtohej te një sistem
 operativ çfarëdo programi që është në interes të më shumë se një klase të
 ngushtë përdoruesish.</p>
 
 <p>Te lista e punëve GNU përfshihen madje dhe lojëra&mdash;e kanë qenë aty që
 në fillim.  Unix-i përfshinte lojëra, ndaj kuptohet që kështu do të duhej të
 bënte edhe GNU-ja.  Por përputhshmëria nuk qe problem në rastin e lojërave,
 ndaj nuk ndoqëm listën e lojërave që kish Unix-i.  Në vend të kësaj, hodhëm
 në listë një gamë llojesh të ndryshme lojërash që përdoruesit mund t’i
 pëlqenin.</p>
 
 <h3>GNU Lesser GPL</h3>
 
 <p>Libraria GNU C përdor një lloj të veçantë <em>copyleft</em>-i, të quajtur
 <em>GNU Lesser General Public License</em>&#8239;<a href="#ft7">[7]</a>, që
 jep leje për lidhje të software-it pronësor me librarinë.  Pse duhet ky
 përjashtim?</p>
 
 <p>Nuk është punë parimesh; nuk ka parim që thotë se produktet e software-it
 pronësor janë të taksur për përfshirje të kodit tonë.  (Pse duhet kontribuar
 te një projekt që ka në bazë mospranimin e ndarjes së tij me ne?)  Përdorimi
 i LGPL-së për librarinë C, ose për çfarëdo librarie, është çështje
 strategjie.</p>
 
 <p>Libraria C kryen një detyrë të thjeshtë; çdo sistem apo përpilues pronësor
 shoqërohet nga një librari C.   Ndaj, dhënia e librarisë sonë C vetëm për
 <em>software</em> të lirë nuk do t’i sillte software-it të lirë ndonjë
 përparësi&mdash;vetëm sa do të shkurajonte përdorimin e librarisë sonë.</p>
 
 <p>Përjashtim këtu bën vetëm një sistem: te sistemi GNU (dhe ky përfshin
 GNU/Linux), libraria GNU C është e vetmja librari C.  Kështu që kushtet e
 shpërndarjes së librarisë GNU C përcaktojnë nëse është e mundur të
 përpilohet një program pronësor për sistemin GNU apo jo.  Nuk ka arsye etike
 të lejohen aplikacione pronësore në sistemin GNU, por, në pikëpamje
 strategjike, duket se moslejimi i tyre më shumë do të shkurajonte përdorimin
 e sistemit GNU, se sa të nxiste zhvillimin e aplikacioneve të lira.  Ja pse
 përdorimi i licencës Lesser GPL është strategji e mirë për librarinë C.</p>
 
 <p>Për libraritë e tjera, rruga strategjike lypset të shihet rast pas rasti.
 Kur një librari kryen një detyrë të posaçme që mund të ndihmojë në shkrimin
 e një lloji programesh, atëherë hedhja në qarkullim nën GPL, duke e kufizuar
 vetëm për programe të lirë, është një mënyrë për të ndihmuar zhvillues të
 tjerë të software-i të lirë, duke u dhënë atyre një përparësi kundrejt
 software-it pronësor.</p>
 
 <p>Kujtoni rastin e GNU Readline-it, një librari që qe hartuar për të ofruar
 përpunim nga rresht urdhrash për BASH-in.  Readline qarkullon nën GNU GPL të
 zakonshme, jo nën Lesser GPL.  Kjo ndoshta e ul përdorimin e Readline-it,
 por ne nga kjo s’humbim gjë.  Ndërkohë, e pakta një aplikacion i dobishëm
 është kaluar si <em>software</em> i lirë posaçërisht që të përdorë
 Readline-in dhe ky është përfitim i njëmendtë për bashkësinë.</p>
 
 <p>Zhvilluesit e software-it pronësor kanë përparësitë që sjell paraja;
 zhvilluesit e software-it të lirë lypset të krijojnë përparësi për
 njëri-tjetrin.  Shpresoj që një ditë të kemi një koleksion të madh librarish
 nën GPL, të cilat nuk do të kenë paralele në krahun e software-it pronësor,
 që të ofrojnë module të dobishme të cilat të shërbejnë si blloqe ndërtimi
 për <em>software</em> të lirë të ri, dhe ta rrisin këtë përparësi të
 rëndësishme, në dobi të zhvillimit të mëtejshëm të software-it të lirë.</p>
 
 <h3>Punë sikleti?</h3>
 <p>
 Eric Raymond thotë se “Çdo punë e mirë software-i zë fill nga një siklet
 personal i zhvilluesit”. Ndoshta ngandonjëherë është kështu, por shumë pjesë
 thelbësore të software-it GNU qenë hartuar me qëllim që të kihej një sistem
 i plotë operativ i lirë.  Rrjedhin nga një përfytyrim dhe një plan, jo nga
 një impuls.</p>
 <p>
 Për shembull, hartuam librarinë GNU C ngaqë një sistem i ngjashëm me Unix-in
 ka nevojë për një librari C, BASH-in ngaqë një sistem i ngjashëm me Unix-in
 ka nevojë për një shell, dhe GNU tar-in ngaqë një sistem i ngjashëm me
 Unix-in ka nevojë për një program tar.  E njëjta gjë është e vërtetë për
 programet e mi&mdash;përpiluesi GNU C, GNU Emacs, GDB dhe GNU Make.</p>
 <p>
 Disa programe GNU qenë hartuar për t’u përballur me kërcënime të posaçme
 ndaj lirisë sonë.  Kështu, hartuam gzip-in për të zëvendësuar programin
 Compress, të cilin bashkësia e humbi për shkak të patentave <abbr
 title="Lempel-Ziv-Welch">LZW</abbr>.  Gjetëm njerëz për hartimin e
 LessTif-it, dhe më vonë filluam <abbr title="GNU Network Object Model
 Environment">GNOME</abbr>-n dhe Harmony-në, për të trajtuar problemet e
 shkaktuar nga disa librari pronësore (shihni më poshtë).  Po zhvillojmë GNU
 Privacy Guard për të zëvendësuar software-in popullor, jo të lirë, për
 fshehtëzime, ngaqë përdoruesit nuk do të duhej të viheshin përballë
 zgjedhjes: liri apo privatësi.</p>
 <p>
 Sigurisht, njerëzit që shkruan këto programe shfaqën interesim për këtë
 punë, dhe mjaft veçori janë shtuar prej personash të ndryshëm drejt e për
 nevojat apo interesat e tyre.  Por nuk është kjo arsyeja pse ekzistojnë këto
 programe.</p>
 
 <h3>Zhvillime të papritura</h3>
 <p>
 Në fillimet e projektit GNU, përfytyroja që do ta zhvillonim sistemin GNU të
 plotë, mandej ta hidhnim në qarkullim.  Nuk ndodhi kështu.</p>
 <p>
 Ngaqë çdo përbërës i sistemit GNU u sendërtua në një sistem Unix, çdo
 përbërës mund të xhironte në sisteme Unix, shumë më përpara se sa të kishte
 një sistem të plotë GNU.  Disa nga këto programe u bënë popullore, dhe
 përdoruesit zunë t’i zgjeronin dhe t’i kalonin në sisteme të tjera&mdash;te
 versionet e ndryshme dhe jo të përputhshme të Unix-it, dhe ndonjëherë edhe
 te sisteme të tjera.</p>
 <p>
 Kjo punë i bëri këto programe më të fuqishëm, dhe tërhoqi te projekti GNU si
 financime, ashtu edhe kontribues.  Por ka gjasa që vonoi me disa vjet
 plotësimin e një sistemi funksional minimal, meqë koha e zhvilluesve GNU
 harxhohej me mirëmbajtjen e këtyre versioneve dhe shtimin e veçorive të reja
 te përbërëset ekzistuese, në vend që të ecej më tej me shkrimin njëri pas
 tjetrit të përbërësve që mungonin.</p>
 
 <h3>The GNU Hurd</h3>
 <p>
 Aty nga 1990, sistemi GNU qe thuajse i plotë; i vetmi përbërës i rëndësishëm
 që mungonte qe kerneli.  Kishim vendosur që kernelin tonë ta sendërtonim si
 koleksion procesesh shërbyesi që kryheshin përsipër Mach-ut.  Mach qe një
 mikrokernel i përgatitur nga Carnegie Mellon University dhe mandej nga
 University of Utah; GNU HURD është një koleksion shërbyesish (ose “herd of
 GNUs” - kope gnushë) që xhirojnë përsipër Mach-ut, dhe që kryejnë detyra të
 ndryshme të kernelit Unix.  Fillimi i përgatitjes u vonua ngaqë prisnim që
 Mach-u të hidhej në qarkullim si <em>software</em> i lirë, siç qe premtuar.</p>
 <p>
 Një arsye pse u zgjodh ky koncept qe për shmangien e asaj çka dukej se ishte
 pjesa më e vështirë e punës: diagnostikimi i një programi kerneli pa një
 diagnostikues në nivel burimi për ta kryer këtë.  Kjo pjesë e punës qe kryer
 tashmë, te Mach-u, dhe prisnim të diagnostikonim shërbyesit HURD si programe
 përdoruesi, me GDB-në.  Por u desh shumë kohë që kjo të bëhej e mundur, dhe
 shërbyesit shumërrjedhësh që dërgojnë mesazhe te njëri-tjetri doli se qenë
 shumë të vështirë për t’i diagnostikuar.  Shndërrimi i HURD-it në diçka që
 funksionon qëndrueshëm po zgjat këtu e shumë vite.</p>
 
 <h3>Alix</h3>
 <p>
 Kerneli GNU fillimisht nuk qe menduar të quhej HURD.  Emri i tij fillestar
 qe Alix&mdash;emërtuar sipas emrit të femrës që kisha për zemër në ato
 kohë.  Ajo, një administratore sistemesh Unix, kish hedhur idenë se emri i
 saj i përshtatej një rregullsie të rëndomtë në emërtimet e versioneve të
 sistemeve Unix; gjysmë me tallje, u tha miqve, “Dikush le t’i vërë emrin tim
 një kerneli”. Nuk thashë gjë, por vendosa t’i bëja surprizë një kernel me
 emrin Alix.</p>
 <p>
 Por nuk vazhdoi kështu.  Michael (tani Thomas) Bushnell, zhvilluesi kryesor
 i kernelit, parapëlqeu emrin HURD, dhe e ripërkufizoi Alix-in që t’i
 referohej një pjese të kernel-it&mdash;pjesës që do të kapte thirrjet e
 sistemit dhe që do t’i trajtonte ato duke dërguar mesazhe te shërbyesit
 HURD.</p>
 <p>
 Më pas, Alix-i dhe unë u ndamë, dhe ajo ndërroi emrin; në mënyrë të pavarur,
 konceptimi i HURD-it u ndryshua që libraria C të mund të dërgonte mesazhe
 drejt e te shërbyesit, dhe kjo bëri që përbërësja Alix të zhduket nga
 projekti.</p>
 <p>
 Por para se të ndodhnin këto gjëra, një shok i saj e pa emrin Alix te kodi
 burim i HURD-it, dhe ia përmendi asaj.  Kështu që e pati rastin të shihte
 një kernel të quajtur me emrin e saj.</p>
 
 <h3>Linux dhe GNU/Linux</h3>
 <p>
 GNU Hurd nuk është i këshillueshëm për përdorim në "prodhim", dhe nuk e dimë
 nëse do të jetë ndonjëherë.   Skicimi me bazë aftësitë ka probleme që vijnë
 drejt e nga epshmëria e skicimit, dhe nuk është e qartë nëse ka apo jo
 zgjidhje.</p>
 
 <p>
 Për fat, një kernel tjetër është gati.  Më 1991, Linus Torvalds hartoi një
 kernel të përputhshëm me Unix-in dhe e quajti Linux.  Qe pronësor
 fillimisht, por më 1992, e bëri Linux-in software të lirë; ndërthurja e
 Linux-it me sistemin ende jo të plotë GNU solli një sistem operativ të plotë
 të lirë.  (Sigurisht, vetë ndërthurja e tyre qe punë me rëndësi.)  Falë
 Linux-it, ne sot mund të xhirojnë faktikisht një version të sistemit GNU.</p>
 <p>
 Ne e quajmë këtë version sistemi <a href="/gnu/linux-and-gnu.html">
 GNU/Linux</a>, për të shprehur përbërjen e tij si një ndërthurje e sistemit
 GNU me Linux-in si kernel.  Ju lutemi, mos bini pre e thirrjes së krejt
 sistemit si “Linux”, ngaqë kjo do të thotë t’ia atribuosh punën tonë dikujt
 tjetër.  Ju lutemi, <a href="/gnu/gnu-linux-faq.html"> na përmendni në
 mënyrë të barabartë</a>.</p>
 
 <h3>Sfida të së ardhmes sonë</h3>
 <p>
 E kemi dëshmuar aftësinë tonë për përgatitjen e një spektri të gjerë
 software-i të lirë.  Kjo nuk do të thotë që jemi të pamposhtur dhe të
 pandalshëm.  Disa sfida e bëjnë të ardhmen e software-it të lirë të paqartë;
 përballimi i tyre do të kërkojë përpjekje ngulmuese dhe durim, ndonjëherë
 për vite me radhë.  Do të kërkojë atë lloj vendosmërie që njerëzit e shfaqin
 kur çmojnë lirinë e tyre dhe nuk lënë njeri t’ua marrë.</p>
 <p>
 Këto sfida i trajtojnë katër ndarjet vijuese:</p>
 
 <h4>Hardware sekret</h4>
 <p>
 Prodhuesit e hardware-it gjithnjë e më tepër priren t’i mbajnë të fshehta
 specifikimet e hardware-it.  Kjo e bën të vështirë shkrimin e përudhësve të
 lirë, që kështu Linux-i dhe XFree86-a të mund të mbulojnë hardware të ri.
 Sot kemi sisteme të plotë të lirë, por nuk kemi për t’i pasur nesër po qe se
 nuk mbulojmë kompjuterat e së nesërmes.</p>
 <p>
 Ka dy rrugë për t’u përballur me këtë problem.  Programuesit mund të kryejnë
 retroinxhinierim për të parë se si të mbulohet një hardware i dhënë.  Pjesa
 tjetër prej nesh mund të zgjedhë hardware që mbulohet nga software-i i lirë;
 me rritjen e numrit tonë, mbajtja fshehur e specifikimeve do të shndërrohet
 në një taktikë që sjell humbje.</p>
 <p>
 Retroinxhinierimi është punë e madhe; a do të kemi programues aq të vendosur
 sa t’i hyjnë atij? Po&mdash;nëse kemi krijuar ndjesinë e fortë se software-i
 i lirë është çështje parimesh dhe se përudhësit jo të lirë janë të
 patolerueshëm.  Dhe a do të shpenzojnë një numër i madh prej nesh para të
 tepërta, ose edhe pak kohë të tepërt, që ne të mund të përdorim përudhës të
 lirë? Po, nëse vendosmëria për të pasur liri përhapet gjerësisht.&#8239;<a
 href="#ft8">[8]</a>.</p>
 
 <h4>Librari jo të lira</h4>
 <p>
 Një librari jo e lirë që xhiron në sisteme operative të lira vepron si një
 kurth për zhvilluesit e software-it të lirë.  Veçoritë tërheqëse të
 librarisë janë karrem; po qe se e përdorni librarinë, do të bini në grackë,
 ngaqë programi juaj nuk mund të jetë pjesë e sistemit operativ të lirë në
 mënyrë të dobishme.  (Më troç, mund ta përfshijmë programin tuaj, por nuk do
 të <strong>xhironte</strong> pa librarinë që mungon.)  Madje edhe më keq,
 nëse një program që përdor librari pronësore bëhet popullor, mund të ndjellë
 në grackë të tjerë programues mosdyshues.</p>
 <p>
 Rasti i parë i këtij problemi qe grupi i mjeteve Motif, këtu e më ’80-n.
 Edhe pse nuk kishte ende sisteme operativë të lirë, qe e qartë se çfarë
 problemi do të shkaktonte për ta Motif-i më vonë.  Projekti GNU u
 kundërpërgjigj me dy mënyra: duke u kërkuar projekteve individuale të
 software-it të lirë të mbulonin si widget-et e grupit të mjeteve të lira X,
 ashtu edhe ato të Motif-it, dhe duke i kërkuar dikujt të shkruante një
 zëvendësim të lirë për Motif-in.  Puna hëngri mjaft vite; LessTif, i hartuar
 nga Hungry Programmers, vetëm më 1997-n u bë aq i fuqishëm, sa duhej për të
 mbuluar shumicën e aplikacioneve Motif.</p>
 <p>
 Nga 1996-a e deri më 1998, një tjetër librari jo e lirë grupmjetesh <abbr
 title="Graphical User Interface">GUI</abbr> përdorej në një koleksion jo të
 pakët software-i të lirë, desktopin <abbr title="K Desktop
 Environment">KDE</abbr>.</p>
 <p>
 Sistemet e lira GNU/Linux nuk qenë në gjendje të përdornin KDE-në, ngaqë nuk
 përdornim dot librarinë.   Prapëseprapë, disa shpërndarës komercialë
 sistemesh GNU/Linux që nuk qenë strikt lidhur me ndenjjen brenda software-it
 të lirë, e shtuan KDE-në te sistemet e tyre&mdash;duke prodhuar sisteme me
 më tepër aftësi, por më pak liri.   Grupi KDE nxiste aktivisht sa më tepër
 programues të përdornin Qt-në, dhe miliona “përdoruesve të rinj të Linux-it”
 s’iu është treguar ndonjëherë ideja se këtu kish një problem.  Gjendja dukej
 e zymtë.</p>
 <p>
 Bashkësia e software-it të lirë iu kundërpërgjigj problemit në dy mënyra:
 GNOME dhe Harmony.</p>
 <p>
 GNOME, GNU Network Object Model Environment, është projekti i desktopit
 GNU.  I nisur më 1997 nga Miguel de Icaza, dhe zhvilluar me asistencën e Red
 Hat Software-it, GNOME synoi të ofrojë mundësi të ngjashme desktopi, por
 duke përdorur përjashtimisht <em>software</em> të lirë.  Ka edhe përparësi
 teknike po ashtu, të tilla si mbulim për një larmi gjuhësh, jo thjesht për
 C++.  Por synimi kryesor qe liria: të mos ia kishim nevojën asnjë software-i
 jo të lirë.</p>
 <p>
 Harmony është një librari zëvendësimesh të përputhshme, hartuar për të bërë
 të mundur xhirimin e software-it KDE pa përdorur Qt-në.</p>
 <p>
 Në Nëntor 1998, zhvilluesit e Qt-së bënë të ditur një ndryshim licence, e
 cila, kur të zbatohej, do ta shndërronte Qt-në në <em>software</em> të
 lirë.  Nuk ka mënyrë për ta vërtetuar, por mendoj se pjesërisht kjo i
 detyrohet përgjigjes së palëkundur nga bashkësia kundrejt problemit që Qt
 paraqiste përpara se të qe e lirë.  (Licenca e re është e paleverdishme dhe
 jo e paanshme, kështu që mbetet ende e dëshirueshme të shmanget përdorimi i
 Qt-së&#8239;<a href="#ft9">[9]</a>.)</p>
 <p>
 Si do t’i përgjigjemi librarisë së ardhshme tunduese jo të lirë? A ka për ta
 kuptuar krejt bashkësia nevojën për t’i qëndruar larg grackës? Apo shumë
 prej nesh do të heqin dorë nga liria për hir të leverdisë, dhe të shkaktojnë
 kështu një problem të madh? E ardhmja jonë varet nga filozofia jonë.</p>
 
 <h4>Patenta software-i</h4>
 <p>
 Rreziku më i madh me të cilin përballemi vjen nga patentat e software-it, të
 cilat mund të mbajnë algoritme dhe veçori programesh jashtë shtrirjes së
 software-it të lirë deri edhe për njëzet vjet.  Patentat mbi algoritmin LZW
 për ngjeshje filluan të zbatoheshin më 1983, dhe ne ende s’mundemi të hedhin
 në qarkullim program të lirë që prodhon <abbr title="Graphics Interchange
 Format">GIF</abbr>&#8239;<a href="#ft10">[10]</a> të ngjeshur si duhet.  Më
 1998, nën kërcënimin për hedhje në gjyq për shkelje patentash, u hoq nga
 qarkullimi një program i lirë që prodhonte audio të ngjeshur si <abbr
 title="MPEG-1 Audio Layer 3">MP3</abbr>&#8239;<a href="#ft11">[11]</a>.
 </p>
 <p>
 Ka rrugë për t’u përballur me patentat: mund të kërkojmë për shenja që
 tregojnë se një patentë është e pavlefshme, dhe mund të kërkojmë rrugë
 alternative për të kryer një punë të caktuar.  Por secila nga këto metoda
 bën punë vetëm në disa raste; kur nuk pinë ujë që të dyja, një patentë e
 shtrëngon krejt software-in e lirë të mos ofrojë dot ca veçori që
 përdoruesit i pëlqejnë.  Pas një pritje të gjatë patentat skadojnë, por ç’do
 të bëjmë deri atëherë?</p>
 <p>
 Ata prej nesh që çmojnë software-in e lirë për hir të lirisë nuk do t’i
 largohen software-it të lirë, sido qoftë.  Do t’ia dalim ta bëjmë punën edhe
 pa veçoritë e patentuara.  Por, ata që software-in e lirë e vlerësojnë ngaqë
 presin të jetë teknikisht më sipëran, ka gjasa ta shohin si të dështuar, kur
 një patentë e mban të prapambetur.  Ndaj, ndërkohë që është e dobishme të
 flitet mbi efektshmërinë praktike të modelit “katedrale” të zhvillimit, dhe
 mbi besueshmërinë dhe fuqinë e ca software-i të lirë, nuk duhet të ndalemi
 me kaq.  Duhet të flasim për lirinë dhe parimet.</p>
 
 <h4>Dokumentim i lirë</h4>
 <p>
 Mangësia më e madhe në sistemin tonë të lirë operativ nuk është tek
 software-i&mdash;është mungesa e doracakëve të mirë, të lirë, të cilët mund
 t’i përfshijmë në sistemet tona.  Dokumentimi është pjesë thelbësore e
 çfarëdo pakete <em>software</em>; kur një paketë e rëndësishme software-i të
 lirë nuk vjen me një doracak të lirë të denjë, këtu ka një hendek të madh.
 Sot për sot kemi mjaft hendeqe të tillë.</p>
 <p>
 Dokumentimi i lirë, ashtu si software-i i lirë, është çështje lirie, jo
 çmimi.  Kriteri për doracakë të lirë është pak a shumë i njëjtë me atë për
 software të lirë: bëhet fjalë që t’i jepen çdo përdoruesi disa liri.  Duhet
 t’i lejohet rishpërndarja (përfshi shitjen komerciale), <i>on-line</i> dhe
 në letër, që kështu doracaku të mund të shoqërojë çdo kopje të programit.</p>
 <p>
 Leja për ndryshime është po aq kyçe.  Si rregull i përgjithshëm, nuk besoj
 që për njerëzit është thelbësore pasja e lejes për të ndryshuar gjithë
 llojet e artikujve dhe librave.  Për shembull, nuk mendoj se ju ose unë jemi
 të detyruar të japin leje për ndryshimin e artikujve si ky këtu, i cili
 përshkruan veprimet tona dhe pikëpamjet tona.</p>
 <p>
 Por ka një arsye të veçantë pse liria për ndryshime është kyçe për
 dokumentimin e software-it të lirë.  Kur njerëzit përdorin të drejtën e tyre
 për të ndryshuar software-in, dhe ndryshojnë ose shtojnë karakteristika,
 nëse janë të vetëdijshëm, do të ndryshonin edhe doracakun&mdash;që të
 furnizojnë, bashkë me programin e ndryshuar, dokumentim të saktë dhe të
 përdorshëm.  Një doracak jo i lirë, që nuk u lejon programuesve të jenë të
 vetëdijshëm dhe të çojnë deri në fund punën, nuk i plotëson nevojat e
 bashkësisë sonë.</p>
 <p>
 Disa lloje kufizimesh rreth se si mund mund të kryhen ndryshimet nuk
 paraqesin problem.  Për shembull, kërkesa për të ruajtur shënimin origjinal
 të autorit mbi të drejtat e kopjimit, kushtet e shpërndarjes, ose lista e
 autorëve, këto janë në rregull.  As nuk ka problem të kërkohet që versionet
 e ndryshuar të përfshijnë shënimin që janë të ndryshuar, madje as të kihen
 ndarje të tëra që nuk mund të fshihen ose ndryshohen, për sa kohë që këto
 ndarje merren me gjëra joteknike.  Këto lloj kufizimesh nuk janë problem,
 ngaqë nuk e pengojnë programuesin e vetëdijshëm ta birësojë doracakun që ky
 t&apos;i përshtatet programit.  Me fjalë të tjera, nuk i presin bashkësisë
 së software-it të lirë rrugën që ta përdorë plotësisht doracakun.</p>
 <p>
 Megjithatë, duhet bërë e mundur të ndryshohet krejt lënda <em>teknike</em> e
 doracakut, dhe mandej të rishpërndahet përfundimi përmes krejt mediave të
 zakonshme, përmes krejt kanaleve të zakonshëm; përndryshe, kufizimet i dalin
 përpara bashkësisë, doracaku nuk është i lirë, dhe ne na duhet një doracak
 tjetër.</p>
 <p>
 A do ta kenë zhvilluesit e software-it të lirë vetëdijen dhe vendosmërinë të
 prodhojnë një spektër të plotë doracakësh të lirë? Edhe një herë, e ardhmja
 jonë është në dorë të filozofisë.</p>
 
 <h3>Duhet të flasim rreth lirisë</h3>
 <p>
 Vlerësimet e sotme flasin për dhjetë milionë përdorues të sistemeve
 GNU/Linux, të tillë si Debian GNU/Linux dhe Red Hat “Linux”.  Software-i i
 lirë ka prurë përparësi të tilla praktike, sa që përdoruesit po turren drejt
 tij për arsye të pastra praktike.</p>
 <p>
 Rrjedhimet e mira të kësaj pune janë të dukshme: më tepër interes drejt
 përgatitjes së software-it të lirë, më tepër klientë për biznese të
 software-it të lirë, dhe më tepër aftësi për të nxitur shoqëri të përgatisin
 <em>software</em> komercial të lirë në vend të produkteve <em>software</em>
 pronësor.</p>
 <p>
 Por interesi mbi software-in po rritet më shpejt se vetëdija mbi filozofinë
 mbi të cilin ai bazohet, dhe kjo shpie në probleme.  Aftësia jonë për t’u
 përballur me sfidat dhe rreziqet e përshkruara më sipër varet nga vullneti
 për të qëndruar të palëkundur krah lirisë sonë.  Për t’u siguruar që
 bashkësia jonë e ka këtë vullnet, lypset të përhapim idetë te përdoruesit e
 rinj, dora-dorës që këta bëhen pjesë e bashkësisë.</p>
 <p>
 Por këtu po dështojmë: përpjekjet për të tërhequr në bashkësinë tonë
 përdorues të rinj janë shumë më lart se sa përpjekjet për t’u mësuar atyre
 vlerat qytetare të bashkësisë sonë.  Na duhet t’i bëjmë të dyja, dhe na
 duhet t’i mbajmë në baraspeshë të dyja përpjekjet.</p>
 
 <h3>“Burim i Hapët”</h3>
 <p>
 T’u mësoje përdoruesve të rinj lirinë u bë më e vështirë pas 1998, kur një
 pjesë e bashkësisë vendosi të mos përdorte më termin “software i lirë” dhe
 të thoshte “software me burim të hapët” më mirë.</p>
 <p>
 Disa prej atyre që parapëlqyen këtë term synonin të shmangnin ngatërrimin
 mes “të lirë” dhe “falas”&mdash;qëllim i vlefshëm.  Të tjerë, megjithatë,
 synonin të linin mënjanë frymën e parimit që kish motivuar lëvizjen e
 software-it të lirë dhe projektin GNU, dhe të bëheshin tërheqës për
 drejtuesit e kompanive dhe biznesin, shumë prej të cilëve kanë si ideologji
 atë që vendos fitimin përmbi lirinë, përmbi bashkësinë, përmbi parimet.
 Ndaj, retorika e “burimit të hapët”; përqendrohet te potenciali për
 përgatitje software-i të fuqishëm, të cilësisë së lartë, por lë mënjanë
 idetë e lirisë, bashkësisë, dhe parimeve.</p>
 <p>
 Revistat “Linux” janë shembull i qartë i kësaj&mdash;ato janë plot me
 reklama mbi <em>software</em> pronësor që punon me GNU/Linux-in.  Kur të
 nxjerrë kryet Motif-i ose Qt-ja e radhës, a do t’i sinjalizojnë përdoruesit
 këto revista që të rrinë larg prej tij, apo do të shfaqin reklama për të?</p>
 <p>
 Mbështetja nga biznesi mund të kontribuojë për bashkësinë në forma të
 ndryshme; po qe se faktorët e tjerë janë në baraspeshë, kjo është e
 dobishme.  Por të fitosh mbështetjen e tyre, duke folur më pak për lirinë
 dhe parimet, mund të jetë shkatërrimtare; e përkeqëson edhe më çekuilibrin
 mes përhapjes dhe edukimit qytetar.</p>
 <p>
 “Software-i i lirë” dhe “burimi i hapët” përshkruajnë të njëjtën kategori
 software-i, pak a shumë, por thonë gjëra të ndryshme mbi software-in dhe mbi
 vlerat.  Projekti GNU vazhdon të përdorë termin “software i lirë”, për të
 shprehur idenë që rëndësi ka liria, jo teknologjia.</p>
 
 <h3>Provojeni!</h3>
 <p>
 Aforizmi i Yoda-s (“Nuk ka &lsquo;provoje&rsquo;”) tingëllon i qëruar, por
 nuk funksionon për rastin tim.  Shumicën e punës time e kam bërë duke qenë
 në ankth nëse do t’ia dilja dot apo jo, dhe i pasigurt nëse do të mjaftonte
 për të përmbushur qëllimin, edhe nëse ia dilja.  Por, sido që qe, e provova,
 sepse mes qytetin dhe kuçedrës nuk kish njeri tjetër veç meje.  Duke
 befasuar vetveten, ca herë dola me sukses.</p>
 <p>
 Ndonjëherë nuk ia dola dot; ca nga qytetet e mia ranë.  Mandej gjeta tjetër
 qytet të kërcënuar, dhe u bëra gati për një tjetër betejë.  Gjatë kësaj kohe
 mësova të shoh për rreziqe dhe të vë veten mes tyre dhe qytetit tim, duke u
 bërë thirrje <i>hackers</i>-ëve të tjerë të bëhen me mua.</p>
 <p>
 Sot, shpesh, nuk jam i vetmi.  Lehtësohem dhe gëzohem kur shoh një regjiment
 <i>hacker</i>-ësh që hapin llogore për mbajtjen e frontit, dhe e kuptoj që
 ky qytet mund të mbijetojë&mdash;tani për tani.  Por rreziqet janë përvit e
 më të mëdhenj, dhe tani Microsoft-i e ka vënë shprehimisht në shënjestër
 bashkësinë tonë.  Nuk mund ta marrin të mirëqenë të ardhmen e lirisë.  Mos e
 merrni të mirëqenë! Po qe se doni ta ruani lirinë tuaj, duhet të jeni të
 përgatitur ta mbroni.</p>
 <div class="column-limit"></div>
 
 <h3 class="footnote">Poshtëshënime</h3>
 <ol>
 <li id="ft1">Përdorimi i “hacker” për të nënkuptuar kështu një “shkelës të sigurisë”
 është ngatërresë nga ana e masmedias.  Ne hackers-ët nuk pranojmë ta njohim
 këtë nënkuptim, dhe vazhdojmë ta përdorim fjalën për të nënkuptuar dikë të
 cilit i pëlqen të programojë, dikë të cilit i shijon mençuria lojcake, ose
 një ndërthurje të të dyjave.  Shihni artikullin tim, “<a
 href="https://stallman.org/articles/on-hacking.html">On Hacking</a>”.</li>
 
 <li id="ft2">Si ateist që jam, nuk ndjek ndonjë lider fetar, por ndonjëherë shoh se
 admiroj ndonjë gjë mund të ketë thënë ndonjëri prej tyre.</li>
 
 <li id="ft3">Më 1984-n apo 1985-n, Don Hopkins (një djalë me shumë imagjinatë) më dërgoi
 një letër.  <a href="/graphics/copyleft-sticker.html">Mbi zarf</a> kishte
 shkruar disa thënie zbavitëse, përfshi edhe këtë: “Copyleft&mdash;all rights
 reversed” Përdora fjalën “copyleft” për të emërtuar konceptin e shpërndarjes
 që po hartoja në atë kohë.</li>
 
 <li id="ft4">Tani për dokumentim përdorim <a href="/licenses/fdl.html">Lejen e Lirë GNU
 për Dokumentime</a>.</li>
 
 <li id="ft5">“Bourne Again Shell” është një lojë me emrin “Bourne Shell”, i cili qe
 shelli i zakonshëm në Unix.</li>
 
 <li id="ft6">Qe shkruar më 1998.  Nga 2009 e tëhu nuk mirëmbajmë një listë të gjatë
 punësh.  Bashkësia harton <em>software</em> të lirë me kaq shpejtësi sa nuk
 arrijmë as t’i mbajmë në vëzhgim të tërë.  Në vend të kësaj, kemi një listë
 Projektesh të Përparësisë së Lartë, një listë shumë më e shkurtër projektesh
 për të cilat vërtet duam t’i nxisim njerëzit t’i shkruajnë.</li>
 
 <li id="ft7">Kjo leje fillimisht u quajt GNU Library General Public License, e riemërtuam
 për të shmangur dhënien e idesë se duhej përdorur nga krejt libraritë.  Për
 më tepër hollësi, shihni <a href="/philosophy/why-not-lgpl.html">Pse s’do të
 duhej të përdornit lejen Lesser GPL për librarinë tuaj të ardhshme</a>.</li>
 
 <li id="ft8">Shënim i 2008-s: kjo çështje prek po ashtu edhe BIOS-in.  Ka një BIOS të
 lirë, <a href="https://www.libreboot.org/">LibreBoot</a> (një shpërndarje e
 coreboot-it); problemi mbetet te pasja e specifikimeve për makinat, që
 kështu LibreBoot-i t’i mbulojë ato pa “blobs” jo të lirë.</li>
 
 <li id="ft9">Më shtator të 2000-shit, Qt u hodh në qarkullim nën GNU GPL, çka në thelb e
 zgjidhi këtë problem.</li>
 
 <li id="ft10">Pas 200-s, patentat për GIF kanë skaduar.</li>
 
 <li id="ft11">Më 2017, patentat për MP3 kanë skaduar.  Shihni sa gjatë na u desh të
 presim.</li>
 </ol>
 
 <div class="infobox extra" role="complementary">
 <hr />
 <p>
 Botuar fillimisht në librin <em>Burime të Hapëta</em>.  Richard Stallman-i
 s’ka qenë kurrë <a href="/philosophy/open-source-misses-the-point.html">
 përkrahës i “burimit të hapët”</a>, por kontribuoi me këtë artikull, që
 idetë e lëvizjes për <em>software</em> të lirë të mos ishin fare të
 paprekura në atë libër.
 </p>
 </div>
 </div>
 
 <div class="translators-notes">
 
 <!--TRANSLATORS: Use space (SPC) as msgstr if you don't have notes.-->
  </div>
 </div>
 
 <!-- for id="content", starts in the include above -->
 <!--#include virtual="/server/footer.sq.html" -->
 <div id="footer" role="contentinfo">
 <div class="unprintable">
 
 <p>Ju lutemi, pyetjet dhe kërkesat e përgjithshme rreth FSF-së &amp; GNU-së
 dërgojini te <a href="mailto:gnu@gnu.org">&lt;gnu@gnu.org&gt;</a>.  Ka
 gjithashtu <a href="/contact/">mënyra të tjera për t’u lidhur me</a>
 FSF-në.  Njoftimet për lidhje të dëmtuara dhe ndreqje apo këshilla të tjera
 mund të dërgohen te <a
 href="mailto:webmasters@gnu.org">&lt;webmasters@gnu.org&gt;</a>.</p>
 
 <p>
 <!-- TRANSLATORS: Ignore the original text in this paragraph,
         replace it with the translation of these two:
 
         We work hard and do our best to provide accurate, good quality
         translations.  However, we are not exempt from imperfection.
         Please send your comments and general suggestions in this regard
         to <a href="mailto:web-translators@gnu.org">
 
         &lt;web-translators@gnu.org&gt;</a>.</p>
 
         <p>For information on coordinating and contributing translations of
         our web pages, see <a
         href="/server/standards/README.translations.html">Translations
         README</a>. -->
 Përpiqemi fort dhe bëjmë sa mundemi për të ofruar përkthime me cilësi të
 mirë dhe të përpikta.  Megjithatë, nuk jemi të përjashtuar nga
 papërsosmëritë. Ju lutemi, komentet dhe këshillat e përgjithshme lidhur me
 këtë dërgojini te <a
 href="mailto:web-translators@gnu.org">&lt;web-translators@gnu.org&gt;</a>.</p><p>Për
 të dhëna mbi bashkërendimin dhe parashtrimin e përkthimeve të faqeve tona
 web, shihni <a href="/server/standards/README.translations.html">README për
 përkthimet</a>.</p>
 </div>
 
 <!-- Regarding copyright, in general, standalone pages (as opposed to
      files generated as part of manuals) on the GNU web server should
      be under CC BY-ND 4.0.  Please do NOT change or remove this
      without talking with the webmasters or licensing team first.
      Please make sure the copyright date is consistent with the
      document.  For web pages, it is ok to list just the latest year the
      document was modified, or published.
      
      If you wish to list earlier years, that is ok too.
      Either "2001, 2002, 2003" or "2001-2003" are ok for specifying
      years, as long as each year in the range is in fact a copyrightable
      year, i.e., a year in which the document was published (including
      being publicly visible on the web or in a revision control system).
      
      There is more detail about copyright years in the GNU Maintainers
      Information document, www.gnu.org/prep/maintain. -->
 <p>Të drejta kopjimi &copy; 1998, 2005, 2008, 2010, 2012, 2015, 2017, 2018,
 2021 Richard Stallman</p>
 
 <p>Kjo faqe mund të përdoret sipas një licence <a rel="license"
 href="http://creativecommons.org/licenses/by-nd/4.0/">Creative Commons
 Attribution-NoDerivatives 4.0 International License</a>.</p>
 
 <!--#include virtual="/server/bottom-notes.sq.html" -->
 <div class="translators-credits">
 
 <!--TRANSLATORS: Use space (SPC) as msgstr if you don't want credits.-->
  </div>
 
 <p class="unprintable"><!-- timestamp start -->
 U përditësua më:
 
 $Date: 2021/12/25 21:34:16 $
 
 <!-- timestamp end -->
 </p>
 </div>
 </div>
 <!-- for class="inner", starts in the banner include -->
 </body>
 </html>