linux-and-gnu.html (17904B)
1 <!--#set var="ENGLISH_PAGE" value="/gnu/linux-and-gnu.en.html" --> 2 3 <!--#include virtual="/server/header.sq.html" --> 4 <!-- Parent-Version: 1.96 --> 5 <!-- This page is derived from /server/standards/boilerplate.html --> 6 <!--#set var="TAGS" value="gnulinux" --> 7 <!--#set var="DISABLE_TOP_ADDENDUM" value="yes" --> 8 9 <!-- This file is automatically generated by GNUnited Nations! --> 10 <title>Linux-i dhe GNU-ja - Projekti GNU - Free Software Foundation</title> 11 <style type="text/css" media="print,screen"><!-- 12 a.ftn { font-size: .94em; } 13 --> 14 </style> 15 <meta http-equiv="Keywords" content="GNU, FSF, Free Software Foundation, Linux, Emacs, GCC, Unix, Software i 16 Lirë, Sistem Operativ, Kernel GNU, HURD, GNU HURD, Hurd" /> 17 <meta http-equiv="Description" content="Që prej 1983 në zhvillimin e sistemit operativ të lirë GNU, të ngjashëm me 18 Unix-in, që përdoruesit e kompjuterit të jenë të lirë të shkëmbejnë dhe të 19 përmirësojnë software-in që përdorin." /> 20 21 <!--#include virtual="/gnu/po/linux-and-gnu.translist" --> 22 <!--#include virtual="/server/banner.sq.html" --> 23 <!--#include virtual="/gnu/gnu-breadcrumb.sq.html" --> 24 <!--GNUN: OUT-OF-DATE NOTICE--> 25 <!--#include virtual="/server/top-addendum.sq.html" --> 26 <div class="article reduced-width"> 27 <h2>Linux-i dhe Sistemi GNU</h2> 28 29 <address class="byline">nga <a href="https://www.stallman.org/">Richard Stallman</a></address> 30 31 <p> 32 Mjaft përdorues kompjuteri xhirojnë përditë ndonjë version të modifikuar të 33 <a href="/philosophy/categories.html#TheGNUsystem">sistemit GNU</a>, pa e 34 ditur. Përmes një kthese të veçantë të ngjarjeve, versioni i GNU-së që 35 përdoret gjerësisht sot, shpesh thirret “Linux”, dhe mjaft nga përdoruesit e 36 tij nuk janë <a href="/gnu/gnu-users-never-heard-of-gnu.html"> të 37 ndërgjegjshëm</a> se në thelb bëhet fjalë për sistemin GNU, hartuar nga <a 38 href="/gnu/gnu-history.html">Projekti GNU</a>.</p> 39 40 <div class="announcement comment" role="complementary"> 41 <hr class="no-display" /> 42 <p>Për më tepër të dhëna shihni dhe <a href="/gnu/gnu-linux-faq.html">FAQ mbi 43 GNU/Linux</a>, dhe <a href="/gnu/why-gnu-linux.html">Pse GNU/Linux?</a></p> 44 <hr class="no-display" /> 45 </div> 46 47 <p> 48 Ka vërtet një Linux, dhe këta njerëz po e përdorin, por bëhet fjalë vetëm 49 për një pjesë të sistemit që përdorin. Linux-i është kerneli: programi në 50 sistem që shpërndan aftësitë e makinës te programet e tjera që xhironi. 51 Kerneli është pjesë themelore e një sistemi operativ, por në vetvete i 52 padobi; mund të marrë kuptim vetëm në kontekstin e një sistemi të plotë 53 operativ. Linux-i përdoret normalisht i ndërthurur me sistemin operativ 54 GNU: sistemi i plotë është në thelb GNU me Linux-in shtuar atij, ose 55 GNU/Linux. Krejt të ashtuquajturat shpërndarje “Linux” janë përnjëmend 56 GNU/Linux.</p> 57 58 <p> 59 Mjaft përdorues nuk e kuptojnë ndryshimin mes kernelit, që është Linux-i, 60 dhe krejt sistemit, të cilin edhe këtë e quajnë “Linux”. Përdorimi i 61 dykuptimtë i emrit nuk ndihmon të kuptuarit nga ana e njerëzve. Këta 62 përdorues, shpesh mendojnë se Linus Torvalds-i zhvilloi krejt sistemin 63 operativ më 1991, me pakëz ndihmë.</p> 64 65 <p> 66 Programuesit përgjithësisht e dinë që Linux-i është një kernel. Por ngaqë 67 dëgjojnë të quhet krejt sistemi “Linux” po ashtu, shpesh përfytyrojnë një 68 historik që do të përligjte thirrjen e krejt sistemit sipas kernelit. Për 69 shembull, ka plot që besojnë se sapo Linus Torvalds-i përfundoi së shkruari 70 Linux-in, kernelin, përdoruesit e tij hodhën sytë përqark për ndonjë 71 <em>software</em> tjetër të lirë që mund t’i përshtatej, dhe u doli se (pa 72 ndonjë arsye të veçantë) shumica e gjërave të nevojshme për të ndërtuar një 73 sistem të ngjashëm me Unix-in qenë gati që më parë.</p> 74 75 <p> 76 Çka gjetën, nuk qe rastësi — qe sistemi jo-dhe-aq-i-plotësuar GNU. <a 77 href="/philosophy/free-sw.html"><em>Software</em>-i i lirë</a>, i passhëm 78 deri atëherë, i shkonte për shtat një sistemi të plotë, ngaqë Projekti GNU 79 kish që më 1984-n që punonte për një të tillë. Me <a 80 href="/gnu/manifesto.html"> Manifestin e GNU-së</a> ne shpalosëm synimin e 81 zhvillimit të një sistemi të lirë të ngjashëm me Unix-in, të quajtur GNU. 82 <a href="/gnu/initial-announcement.html">Njoftimi Fillestar</a> mbi 83 Projektin GNU përvijon po ashtu disa nga planet origjinale për sistemin 84 GNU. Në kohën që Linux-i zuri fill, GNU thuajse kish përfunduar.</p> 85 86 <p> 87 Shumica e projekteve të software-it të lirë synojnë hartimin e një programi 88 të veçantë për një punë të veçantë. Për shembull, Linus Torvalds-i i hyri 89 shkrimit të një kerneli të ngjashëm me Unix-in (Linux); Donald Knuth-i i 90 hyri shkrimit të një formatuesi tekstesh (TeX); Bob Scheifler-i i hyri 91 zhvillimit të një sistemi dritaresh (Sistemi i Dritareve X). Është e 92 kuptueshme të matet kontributi në këtë lloj projektesh sipas programeve që 93 erdhën nga projektet.</p> 94 95 <p> 96 Po të provonim të matnim kontributin e Projektit GNU me këtë rrugë, ç’do të 97 na dilte? Një shitës CD-ROM-esh pa se në “shpërndarjen e tij Linux”, <a 98 href="/philosophy/categories.html#GNUsoftware">software-i GNU</a> qe 99 kontingjenti më i madh, me gati 28% të kodit burim gjithsej, dhe këtu 100 përfshiheshin disa nga përbërësit më të rëndësishëm, pa të cilët nuk mund të 101 ketë sistem. Linux-i në vetvete qe rreth 3%. (Përpjesëtimet më 2008 qenë 102 të ngjashëm: në depon “kryesore” të gNewSense-it, Linux-i kap 1.5% dhe 103 paketat GNU zënë 15%.) Ndaj, po qe se do të zgjidhnit një emër për 104 sistemin, bazuar në atë se kush shkroi programet e sistemit, zgjedhja e 105 vetme më e përshtatshme do të ishte “GNU”.</p> 106 107 <p> 108 Por kjo nuk është mënyra më e thellë për të parë çështjen. Projekti GNU nuk 109 qe, as nuk është, një projekt për të hartuar paketa <em>software</em>-i 110 specifik. Nuk qe projekt <a href="/software/gcc/"> për hartimin e një 111 përpiluesi</a>, edhe pse e bëmë dhe këtë. Nuk qe projekt për të hartuar një 112 përpunues tekstesh, edhe pse ndërtuam një të tillë. Projekti u hartua për 113 të ndërtuar <em>një sistem krejt të lirë të ngjashëm me Unix-in</em>: GNU.</p> 114 115 <p> 116 Te sistemi kanë dhënë kontribut të rëndësishëm për software-in e lirë mjaft 117 vetë dhe të tërë e meritojnë t’u jepet haka për software-in e tyre. Por 118 shkaku pse është <em>sistem i integruar</em>—dhe jo thjesht një 119 koleksion programesh të dobishme—është ngaqë Projekti GNU i hyri punës 120 për të ndërtuar një të tillë. Hartuam një listë të programeve të 121 domosdoshme për ndërtimin e një sistemi <em>të plotë</em> të lirë dhe, në 122 mënyrë sistematike, gjetëm, shkrojtëm, ose gjetëm njerëz për shkrimin e 123 gjithçkaje në listë. Shkruam përbërësit thelbësorë, por ama të 124 pabujë <a class="ftn" href="#unexciting">[1]</a>, ngaqë pa ta nuk 125 mund të kihet sistem. Disa nga përbërësit e sistemit tonë, mjetet e 126 programimit, u bënë popullorë për hesap të vet në qarqet e programuesve, por 127 shkruam mjaft përbërës që nuk janë mjete <a class="ftn" 128 href="#nottools">[2]</a>. Hartuam madje edhe një lojë shahu, Shah GNU, 129 ngaqë një sistem i plotë lyp edhe lojëra.</p> 130 131 <p> 132 Në fillimet e viteve '90 e bëmë tok krejt sistemin, hiq kernelin. E kishim 133 filluar dhe kernelin, <a href="/software/hurd/hurd.html">GNU Hurd</a>, i 134 cili xhiron përsipër Mach-ut. Zhvillimi i këtij kerneli doli shumë më i 135 vështirë se sa mendonim; <a href="/software/hurd/hurd-and-linux.html">GNU 136 Hurd zuri të punonte në mënyrë të besueshme më 2001</a>, por ka ende shumë 137 rrugë derisa të jetë gati për përdorim të përgjithshëm.</p> 138 139 <p> 140 Për fat, falë Linux-it, s’na u desh të pritnim Hurd-in. Sapo Torvalds-i e 141 kaloi të lirë Linux-in, më 1992-shin, ky zinte vendin e fundit të zbrazët te 142 sistemi GNU. Pas kësaj, njerëzit mund <a 143 href="https://ftp.funet.fi/pub/linux/historical/kernel/old-versions/RELNOTES-0.01"> 144 të ndërthurnin Linux-in me sistemin GNU</a>, për të pasur një sistem të 145 plotë të lirë — një version të sistemit GNU që përmbante gjithashtu 146 Linux. Me fjalë të tjera, sistemin GNU/Linux.</p> 147 148 <p> 149 Përputhja e tyre, që të punonin mirë tok, nuk qe punë e lehtë. Disa 150 përbërës GNU <a class="ftn" href="#somecomponents">[3]</a> lypnin 151 ndryshime thelbësore që të mund të punonin me Linux-in. Edhe integrimi i 152 një sistemi të plotë, si shpërndarje që do të punonte “drejt e sa të hapej”, 153 qe punë e madhe. Lypte trajtimin e çështjes se si të instalohej dhe nisej 154 sistemi—problem që s’ishte zënë me dorë, ngaqë nuk kishim mbërritur në 155 atë pikë. Ndaj, njerëzit që hartuan shpërndarjet e ndryshme të sistemit 156 kryen shumë punë me rëndësi. Por qe punë e cila, për nga natyra e vet, 157 sigurisht që do të bëhej nga dikush.</p> 158 159 <p> 160 Projekti GNU mbulon si sistemet GNU/Linux, ashtu edhe <em>sistemin 161 GNU</em>. <a href="https://fsf.org/">FSF</a> financoi rishkrimin e 162 zgjerimeve të nevojshëm për Linux-in të librarisë GNU C, e kështu tani janë 163 të integruar më së miri, dhe sistemet më të rinj GNU/Linux përdorin hedhjen 164 e tanishme në qarkullim të librarisë pa e ndryshuar. FSF-ja financoi 165 gjithashtu një fazë të hershme të zhvillimit të Debian GNU/Linux-it.</p> 166 167 <p> 168 Sot ka mjaft variante të ndryshëm të sistemit GNU/Linux (shpesh të quajtura 169 “shpërndarje (distro)”). Shumica e tyre përfshijnë <em>software</em> jo të 170 lirë—hartuesit e tyre ndjekin <a 171 href="/philosophy/open-source-misses-the-point.html">filozofinë e “burimit 172 të hapët</a> që i përshoqërohet Linux-it, në vend se <a 173 href="/philosophy/free-software-even-more-important.html">filozofinë e 174 “software-it të lirë”</a> të GNU-së. Por ka edhe <a 175 href="/distros/distros.html">shpërndarje GNU/Linux krejtësisht të lira</a>. 176 FSF-ja mbulon infrastrukturën kompjuterike për pak prej tyre.</p> 177 178 <p>Bërja e një shpërndarjeje GNU/Linux të lirë nuk është thjesht punë heqjeje 179 programesh të ndryshëm jo të lirë. Sot, edhe versioni i zakonshëm i 180 Linux-it përmban programe jo të lira. Këto programe janë konceptuar të 181 ngarkohen në pajisjet I/O, kur niset sistemi dhe përfshihen, si vargje të 182 gjatë numrash, në “kodin burim” të Linux-it. Ndaj, pasja e shpërndarjeve të 183 lira GNU/Linux tani nënkupton po aq pasjen e <a 184 href="https://directory.fsf.org/project/linux"> një versioni të lirë të 185 Linux-it</a>.</p> 186 187 <p>E përdorni a jo GNU/Linux-in, ju lutemi, mos e ngatërroni publikun duke 188 përdorur emrin “Linux” në mënyrë të dykuptimtë. Linux është kerneli, një 189 nga përbërësit më të rëndësishëm të sistemit. Sistemi, si i tërë, është në 190 fakt sistemi GNU, me Linux-in të shtuar aty. Kur flisni rreth kësaj 191 ndërthurje, ju lutemi, quajeni “GNU/Linux”.</p> 192 193 <p> 194 Nëse doni të krijoni një lidhje te “GNU/Linux”, për referencë të mëtejshme, 195 kjo faqe dhe <a href="/gnu/thegnuproject.html"> 196 https://www.gnu.org/gnu/thegnuproject.html</a> janë zgjedhje e mirë. Nëse 197 përmendni Linux-in, kernelin, dhe doni të shtoni një lidhje për referenca të 198 mëtejshme, <a href="https://foldoc.org/linux">https://foldoc.org/linux</a> 199 është një URL e mirë për ta përdorur.</p> 200 <div class="column-limit"></div> 201 202 <h3 class="footnote">PS</h3> 203 204 <p> 205 Përveç GNU-së, një tjetër projekt ka prodhuar në mënyrë të pavarur një 206 sistem operativ të lirë të ngjashëm me Unix-in. Ky sistem njihet si BSD, 207 dhe qe hartuar në UC Berkeley. S’qe i lirë në vitet ’80, por u kalua i lirë 208 në fillim të viteve ’90. Sistemet e lirë operativë që ekzistojnë 209 sot <a class="ftn" href="#newersystems">[4]</a> janë, pothuaj me 210 siguri, ose variante të sistemit GNU, ose ndonjë lloj sistemi BSD.</p> 211 212 <p> 213 Ndonjëherë njerëzit pyesin nëse edhe BSD-ja është version i GNU-së, si 214 GNU/Linux-i. Zhvilluesit e BSD-së u frymëzuan nga shembulli i Projektit GNU 215 kur e kaluan kodin e tyre si të lirë, dhe në bindjen e tyre ndihmuan thirrje 216 të bëra shprehimisht nga veprimtarë të GNU-së, por kodi në fjalë puqet pak 217 me GNU-në. Sistemet BSD sot përdorin disa programe GNU, ashtu si edhe 218 sistemet GNU dhe variantet e tyre përdorin disa programe BSD; megjithatë, 219 shqyrtuar në tërësi, janë dy sisteme të ndryshëm që kanë bërë përpara 220 ndarazi. Zhvilluesit e BSD-së nuk shkruan ndonjë kernel dhe t’ia shtonin 221 sistemit GNU, dhe ndonjë emër si GNU/BSD nuk do të pasqyronte gjendjen e 222 njëmendtë <a class="ftn" href="#gnubsd">[5]</a>.</p> 223 <div class="column-limit"></div> 224 225 <h3 class="footnote">Poshtëshënime</h3> 226 <ol> 227 <li id="unexciting">Këta përbërës të pabujë, por thelbësorë, përfshijnë asemblerin GNU (GAS) dhe 228 linker-in (GLD), që të dy tani pjesë e paketës <a 229 href="/software/binutils/">GNU Binutils</a>, <a href="/software/tar/">GNU 230 tar</a>, dhe shumë të tjerë.</li> 231 232 <li id="nottools">Sa për shembull, The Bourne Again SHell (BASH), interpretuesi PostScript <a 233 href="/software/ghostscript/ghostscript.html">Ghostscript</a>, dhe <a 234 href="/software/libc/libc.html">libraria GNU C</a> s’janë mjete programimi. 235 As GNUCash, as GNOME, dhe as GNU Chess.</li> 236 237 <li id="somecomponents">Sa për shembull, <a href="/software/libc/libc.html">libraria GNU C</a>.</li> 238 239 <li id="newersystems">Pas shkrimit të këtij artikulli, u zhvillua një sistem thuajse-krejt-i-lirë, 240 i ngjashëm me Windows-in, por teknikisht nuk është fare i ngjashëm me GNU-në 241 apo Unix-in, ndaj përnjëmend nuk hyn fare këtu. Shumica e kernelit të 242 Solaris-it është kaluar si i lirë, por nëse doni të nxirrni prej tij një 243 sistem të lirë, veç plotësimit të pjesëve që mungojnë te kerneli, do t’ju 244 duhej edhe ta bënit të hynte te GNU-ja ose BSD-ja.</li> 245 246 <li id="gnubsd">Nga ana tjetër, përgjatë viteve, qëkur u shkrua ky artikull, Libraria C GNU 247 është përshtatur për disa versione të kernelit BSD, çka e bëri fare të 248 thjeshtë ndërthurjen e sistemit GNU me atë kernel. Ashtu si GNU/Linux-i, 249 këta në fakt janë variante të GNU-së, ndaj edhe quhen, fjala vjen, 250 GNU/kFreeBSD dhe GNU/kNetBSD, në varësi të kernelit të sistemit. 251 Përdoruesit e zakonshëm zor të dallojnë një desktop GNU/Linux nga një 252 desktop GNU/*BSD.</li> 253 </ol> 254 </div> 255 256 <div class="translators-notes"> 257 258 <!--TRANSLATORS: Use space (SPC) as msgstr if you don't have notes.--> 259 </div> 260 </div> 261 262 <!-- for id="content", starts in the include above --> 263 <!--#include virtual="/server/footer.sq.html" --> 264 <div id="footer" role="contentinfo"> 265 <div class="unprintable"> 266 267 <p>Ju lutemi, pyetjet dhe kërkesat e përgjithshme rreth FSF-së & GNU-së 268 dërgojini te <a href="mailto:gnu@gnu.org"><gnu@gnu.org></a>. Ka 269 gjithashtu <a href="/contact/">mënyra të tjera për t’u lidhur me</a> 270 FSF-në. Njoftimet për lidhje të dëmtuara dhe ndreqje apo këshilla të tjera 271 mund të dërgohen te <a 272 href="mailto:webmasters@gnu.org"><webmasters@gnu.org></a>.</p> 273 274 <p> 275 <!-- TRANSLATORS: Ignore the original text in this paragraph, 276 replace it with the translation of these two: 277 278 We work hard and do our best to provide accurate, good quality 279 translations. However, we are not exempt from imperfection. 280 Please send your comments and general suggestions in this regard 281 to <a href="mailto:web-translators@gnu.org"> 282 283 <web-translators@gnu.org></a>.</p> 284 285 <p>For information on coordinating and contributing translations of 286 our web pages, see <a 287 href="/server/standards/README.translations.html">Translations 288 README</a>. --> 289 Përpiqemi fort dhe bëjmë sa mundemi për të ofruar përkthime me cilësi të 290 mirë dhe të përpikta. Megjithatë, nuk jemi të përjashtuar nga 291 papërsosmëritë. Ju lutemi, komentet dhe këshillat e përgjithshme lidhur me 292 këtë dërgojini te <a 293 href="mailto:web-translators@gnu.org"><web-translators@gnu.org></a>.</p><p>Për 294 të dhëna mbi bashkërendimin dhe parashtrimin e përkthimeve të faqeve tona 295 web, shihni <a href="/server/standards/README.translations.html">README për 296 përkthimet</a>.</p> 297 </div> 298 299 <!-- Regarding copyright, in general, standalone pages (as opposed to 300 files generated as part of manuals) on the GNU web server should 301 be under CC BY-ND 4.0. Please do NOT change or remove this 302 without talking with the webmasters or licensing team first. 303 Please make sure the copyright date is consistent with the 304 document. For web pages, it is ok to list just the latest year the 305 document was modified, or published. 306 307 If you wish to list earlier years, that is ok too. 308 Either "2001, 2002, 2003" or "2001-2003" are ok for specifying 309 years, as long as each year in the range is in fact a copyrightable 310 year, i.e., a year in which the document was published (including 311 being publicly visible on the web or in a revision control system). 312 313 There is more detail about copyright years in the GNU Maintainers 314 Information document, www.gnu.org/prep/maintain. --> 315 <p>Të drejta kopjimi © 1997-2002, 2005, 2008, 2019, 2021 Richard 316 M. Stallman</p> 317 318 <p>Kjo faqe mund të përdoret sipas një licence <a rel="license" 319 href="http://creativecommons.org/licenses/by-nd/4.0/">Creative Commons 320 Attribution-NoDerivatives 4.0 International License</a>.</p> 321 322 <!--#include virtual="/server/bottom-notes.sq.html" --> 323 <div class="translators-credits"> 324 325 <!--TRANSLATORS: Use space (SPC) as msgstr if you don't want credits.--> 326 </div> 327 328 <p class="unprintable"><!-- timestamp start --> 329 U përditësua më: 330 331 $Date: 2021/11/03 21:30:34 $ 332 333 <!-- timestamp end --> 334 </p> 335 </div> 336 </div> 337 <!-- for class="inner", starts in the banner include --> 338 </body> 339 </html>