byte-interview.html (34237B)
1 <!--#set var="ENGLISH_PAGE" value="/gnu/byte-interview.en.html" --> 2 3 <!--#include virtual="/server/header.sq.html" --> 4 <!-- Parent-Version: 1.96 --> 5 <!-- This page is derived from /server/standards/boilerplate.html --> 6 <!--#set var="TAGS" value="gnu-history" --> 7 <!--#set var="DISABLE_TOP_ADDENDUM" value="yes" --> 8 9 <!-- This file is automatically generated by GNUnited Nations! --> 10 <title>Intervistë e BYTE-it me Richard Stallman-in - Projekti GNU - Free Software 11 Foundation</title> 12 13 <!--#include virtual="/gnu/po/byte-interview.translist" --> 14 <!--#include virtual="/server/banner.sq.html" --> 15 <!--#include virtual="/gnu/gnu-breadcrumb.sq.html" --> 16 <!--GNUN: OUT-OF-DATE NOTICE--> 17 <!--#include virtual="/server/top-addendum.sq.html" --> 18 <div class="article reduced-width"> 19 <h2>Intervistë e BYTE-it me Richard Stallman</h2> 20 21 <address class="byline">marrë nga David Betz dhe Jon Edwards</address> 22 23 <div class="introduction"> 24 <p>Richard Stallman flet me redaktorët e BYTE-it, për sistemin e tij të 25 <em>software</em>-it në përkatësi publike, të përputhshëm me Unix, (korrik 26 1986)</p> 27 </div> 28 <hr class="no-display" /> 29 30 <p>Richard Stallman ka ndërmarrë ndoshta projektin më ambicioz në zhvillime 31 <em>software</em>-i të lirë deri më sot, sistemin GNU. Te Manifesti i tij i 32 GNU-së, botuar në numrin e mars-it të 1985-s të “Dr. Dobb's Journal”, 33 Stallman e përshkroi GNU-në si një “sistem <em>software</em>-i të 34 përputhshëm me Unix, të cilin po e shkruaj që të mund t’ia jap lirisht 35 kujtdo që mund ta përdorë… Pasi GNU-ja të jetë shkruar, gjithkush do të jetë 36 në gjendje të ketë një sistem <em>software</em>-i lirisht, njësoj si 37 ajrin”. (GNU është shkurtim për GNU’s Not Unix; “G”-ja shqiptohet.)</p> 38 39 <p>Stallman njihet gjerësisht si autori i EMACS, një përpunues tekstesh i 40 fuqishëm, të cilin e hartoi në Laboratorin e Inteligjencës Artificiale në 41 <abbr title="Massachusetts Institute of Technology">MIT</abbr>. Nuk është 42 rastësi që copa e parë e një <em>software</em>-i prodhuar si pjesë e 43 projektit GNU qe një sendërtim i ri i EMACS-it. GNU EMACS ka fituar tashmë 44 famën si një prej sendërtimeve më të mira të tanishme të passhme për EMACS, 45 në çfarëdo fashe çmimesh.</p> 46 47 <p><strong>BYTE</strong>: Në numrin e Marsit, 1985, të Dr. Dobb's lexuam nga ju 48 Manifestin e GNU-së. Ç’ka ndodhur që prej atëherë? A qe ky fillimi vërtet, 49 dhe si keni ecur nga andej e tëhu?</p> 50 51 <p><strong>Stallman</strong>: Botimi te Dr. Dobb's s’qe fillimi i 52 projektit. Manifestin e GNU-së e shkrojta kur po përgatitesha të nisja 53 projektin, si një ftesë për t’u kërkuar prodhuesve të kompjuterëve 54 financim. Ata nuk deshën të përfshiheshin dhe vendosa që më mirë se sa të 55 harxhoj kohë nga e imja, me përpjekje për sigurim fondesh, më takonte ta 56 harxhoja duke shkruar kod. Manifesti u botua rreth një vit e gjysmë pasi e 57 pata shkruar, kur sapo kisha filluar të shpërndaja GNU EMACS. Që prej 58 atëherë, veç plotësimit të mëtejshëm të GNU EMACS dhe aftësimit të tij të 59 xhirojë në më shumë lloje kompjuteri, thuajse kam përfunduar optimizimin e 60 përpiluesit C dhe krejt programet e tjera që nevojiten për xhirimin e 61 programeve në C. Kjo përfshin një diagnostikues në nivel burimi, i cili ka 62 mjaft veçori që të tjerë diagnostikues në nivel burimi për Unix nuk i 63 kanë. Për shembull, ka ndryshore të leverdishme brenda diagnostikuesit e 64 kështu mund të ruani vlera, dhe ka po ashtu historik të krejt vlerave që 65 keni dërguar në shtypës, duke e bërë tmerrësisht më të lehtë të gjurmohet 66 përreth strukturash listë.</p> 67 68 <p><strong>BYTE</strong>: Keni përfunduar një përpunues që tani është 69 shpërndarë gjerësisht dhe jeni duke përfunduar një përpilues.</p> 70 71 <p><strong>Stallman</strong>: Them se do të ketë përfunduar këtë Tetor.</p> 72 73 <p><strong>BYTE</strong>: Po për kernelin?</p> 74 75 <p><strong>Stallman</strong>: Tani kam në plan të filloj me kernelin që qe 76 shkruar në MIT dhe që iu dha publikut së fundi, me idenë se do ta 77 përdorja. Ky kernel quhet TRIX; bazohet në thirrje procedurash së 78 largëti. Më duhet ende t’i shtoj përputhshmërinë për një numër veçorish të 79 Unix-it, të cilat hëpërhë nuk i ka. S’kam filluar akoma të merrem me të. Po 80 përfundoj përpiluesin, përpara se të vazhdoj me kernelin. Do të më duhet 81 edhe të rishkruaj sistemin e kartelave. Synoj ta bëj të paprekshëm nga 82 dështimet, thjesht duke e bërë që të shkruajë blloqe në rendin e duhur, që 83 kështu struktura e diskut të jetë përherë konsistente. Mandej dua të shtoj 84 numra versioni. Kam një skemë të ndërlikuar për pajtimin e numrave të 85 versioneve me mënyrën se si e përdorin njerëzit Unix-in zakonisht. Duhet të 86 jeni në gjendje të specifikoni emra kartelash pa numra versionesh, por duhet 87 po ashtu të jeni në gjendje t’i përcaktoni ato me numra versioni 88 shprehimisht, dhe që të dyja duhet të funksionojnë me programet e zakonshëm 89 Unix, që s’janë ndryshuar ende në ndonjë mënyrë për të pasur parasysh 90 ekzistencën e kësaj veçorie. Mendoj se e kam një skemë për ta bërë këtë gjë, 91 dhe vetëm prova do të më tregojë se a e përmbush vërtet qëllimin.</p> 92 93 <p><strong>BYTE</strong>: A keni një përshkrim që mund të na e jepnit rreth se 94 si GNU, si sistem, ka për të qenë sipëror ndaj sistemeve të tjerë? Dimë që 95 një nga objektivat tuaj është të prodhoni diçka që është e përputhshme me 96 Unix-in. Por të paktën në fushën e sistemeve të kartelave keni thënë tashmë 97 se do të shkoni tej Unix-it dhe do të prodhoni diçka që është më e mirë.</p> 98 99 <p><strong>Stallman</strong>: Përpiluesi C do të prodhojë kod më të mirë e që 100 xhiron më shpejt. Diagnostikuesi është më i mirë. Për secilën copë, mund të 101 gjej ose jo një mënyrë për ta përmirësuar. Por nuk ka përgjigje për këtë 102 pyetje. Deri diku po përfitoj nga shansi që jep risendërtimi, çka i bën 103 shumë sisteme më të mirë. Deri diku kjo vjen ngaqë kam qenë i fushës për një 104 kohë të gjatë dhe kam punuar në mjaft sisteme të tjerë. Kështu që kam plot 105 ide për të shtuar. Një drejtim në të cilin do të jetë më i mirë është fakti 106 që, praktikisht, çdo gjë në sistem do të punojë mbi kartela të çfarëdo 107 madhësie, rreshta të çfarëdo madhësie, me çfarëdo shenjash që përmbajnë 108 këta. Sistemi Unix është mjaft dobët në këtë drejtim. Parimi i krijimit të 109 <em>software</em>-it, sipas të cilit nuk ka pse të ketë kufij arbitrarë për 110 mundësitë tuaja, nuk është i ri. Por qe thjesht praktika standarde në 111 shkrimin e Unix-it që vendosi të tillë gjithë kohës, mundet thjesht ngaqë 112 shkruanin për kompjuterë shumë të vegjël. Kufiri i vetëm në sistemin GNU 113 është kur programi juaj ka konsumuar krejt kujtesën, ngaqë provoi të punojë 114 mbi më shumë të dhëna se sa mundej, dhe nuk ka vend për t’i mbajtur të tëra.</p> 115 116 <p><strong>BYTE</strong>: Dhe kjo ka pak gjasa të ndodhë, po qe se keni kujtesë 117 virtuale. Thjesht zgjidhja mund të vonojë pambarim.</p> 118 119 <p><strong>Stallman</strong>: Në fakt këto kufizime priren të ndikojnë në një 120 kohë shumë më herët se sa zgjidhja të mund të vonojë pambarim.</p> 121 122 <p><strong>BYTE</strong>: A mund të thoni diçka mbi llojet e makinave dhe 123 mjediset për të cilat GNU EMACS është përshtatur të xhirojë veçanërisht? 124 Tani ai xhiron në VAX-e; a ka migruar në ndonjë formë te kompjuterat 125 personalë?</p> 126 127 <p><strong>Stallman</strong>: Nuk jam i sigurt se çfarë kuptoni me kompjutera 128 personalë. Për shembull, një Sun a është kompjuter personal? GNU EMACS lyp 129 të paktën një megabajt kujtesë në dispozicion, mundësisht edhe më 130 tepër. Përdoret normalisht në makina që kanë kujtesë virtuale. Hiq rastet 131 për disa probleme teknike në pak përpilues C, thuajse çfarëdo makine me 132 kujtesë virtuale dhe që xhiron një version deri diku të ri të Unix-it do ta 133 xhirojë GNU EMACS, dhe shumica e tyre vërtet e xhirojnë.</p> 134 135 <p><strong>BYTE</strong>: Ka provuar ndokush t’i kalojë në Atari apo në 136 Macintosh-a?</p> 137 138 <p><strong>Stallman</strong>: Atari 1040ST ende s’ka kujtesë të 139 mjaftueshme. Makina e ardhshme Atari, them, do ta xhirojë. Po ashtu, mendoj 140 se Atari-t e ardhshëm do të kenë ndonjë formë projektimi kujtese. Sigurisht, 141 nuk po e hartoj <em>software</em>-in që të xhirojë në llojet e kompjuterave 142 që janë mbizotërues sot. E dija, që kur e fillova këtë projekt, se do të më 143 merrte ca vite. Ndaj vendosa që të mos e bëja më keq një sistem, duke u 144 ndeshur me sfidën e të bërit të xhirojë në mjediset e sotme të kufizuara. Në 145 vend të kësaj, do ta shkruaj në mënyrën që duket më e natyrshmja dhe më e 146 mira. Kam besim se edhe nja dy vite dhe makinat me madhësi të mjaftueshme 147 kujtese do të jenë mbizotërueset. Në fakt, rritja e madhësisë së kujtesës po 148 ndodh kaq shpejt, sa që më lë gojëhapur fakti se sa ngadalë po ecin shumica 149 e njerëzve me vendosjen e kujtesës virtuale. Mendoj se është krejtësisht 150 thelbësore.</p> 151 152 <p><strong>BYTE</strong>: Mendoj se njerëzit nuk e shohin si vërtet të 153 nevojshme në makinat për një përdorues.</p> 154 155 <p><strong>Stallman</strong>: Nuk kuptojnë që një përdorues nuk do të thotë një 156 program i vetëm. E qartë që për çfarëdo sistemi të ngjashëm me Unix është e 157 rëndësishme aftësia e xhirimit të shumë proceseve të ndryshme në të njëjtën 158 kohë, edhe pse për vetëm një nga ju. Mund ta xhironit GNU EMACS në një 159 makinë pa kujtesë virtuale me kujtesë të mjaftueshme, por nuk mund të 160 xhironi dhe aq mirë pjesën tjetër të sistemit GNU në një sistem Unix.</p> 161 162 <p><strong>BYTE</strong>: Sa LISP është i pranishëm në GNU EMACS? Mu duk se 163 mund të jetë e dobishme të përdoret si një mjet për të mësuar LISP.</p> 164 165 <p><strong>Stallman</strong>: Sigurisht që mund ta bëni këtë. GNU EMACS përmban 166 një sistem LISP të plotë, edhe pse jo shumë të fuqishëm. Është mjaft i 167 fuqishëm për shkrim urdhrash përpunuesi. Nuk krahasohet me, të themi, një 168 Common LISP System, diçka që do ta përdornit vërtet për programim sistemi, 169 por ka krejt gjërat që duhet të ketë LISP-i.</p> 170 171 <p><strong>BYTE</strong>: A keni ndonjë parashikim se kur do të ishit në 172 gjendje të shpërndanit një mjedis që funksionon, në të cilin, kur ta 173 vendosnim në makinat apo stacionet tona të punës, të mund të bënim punë në 174 mënyrë të arsyeshme, pa përdorur gjë tjetër veç kodit që shpërndani?</p> 175 176 <p><strong>Stallman</strong>: Është vërtet e zorshme të thuhet. Kjo mund të 177 ndodhte për një vit, po sigurisht mund të zgjaste më tepër. Mund edhe të 178 mendohej se mund të zgjaste më pak, por as kjo nuk është edhe aq e mundur 179 tanimë. Mendoj se do ta kem përpiluesin të përfunduar për një muaj a dy. E 180 vetmja pjesë pune tjetër e madhe që më duhet të bëj është tek 181 kerneli. Fillimisht parashikoja që GNU-ja do të merrte diçka si dy vjet, por 182 kaluan dy vjet e gjysmë dhe ende nuk kam mbaruar. Një pjesë e shkaqeve të 183 vonesës është fakti që shpenzova goxha kohë duke punuar për një përpilues që 184 doli se qe rrugë pa krye. M’u desh ta rishkruaj plotësisht. Një arsye tjetër 185 është që shpenzova kaq shumë kohë për GNU EMACS. Fillimisht mendova se nuk 186 kisha pse e bëja fare këtë.</p> 187 188 <p><strong>BYTE</strong>: Na thoni diçka për skemën tuaj të shpërndarjes.</p> 189 190 <p><strong>Stallman</strong>: Nuk i vendos <em>software</em>-in apo doracakët 191 për ta në përkatësi publike, dhe arsyeja për këtë është se dua që të 192 sigurohet që tërë përdoruesit do të jenë të lirë t’i shpërndajnë. Nuk dua 193 kënd të bëjë një version të përmirësuar të ndonjërit nga programet që kam 194 shkruar dhe ta shpërndajë si pronësor. Dua që kjo të mos jetë e mundur. Dua 195 të nxis përmirësimet e lira të këtyre programeve, dhe mënyra më e mirë për 196 ta bërë këtë është heqja e çfarëdo tundimi për një person për të bërë 197 përmirësime jo të lira. Po, pak prej tyre do të heqin dorë nga kryerja e 198 përmirësimeve, por shumë të tjerë do t’i bëjnë përmirësimet dhe do t’i bëjnë 199 të lira.</p> 200 201 <p><strong>BYTE</strong>: Dhe ç’mund të na thoni për garantimin e kësaj?</p> 202 203 <p><strong>Stallman</strong>: Këtë e bëj duke i vendosur programet nën të 204 drejta kopjimi dhe duke shtuar një shënim me të cilin u jepet njerëzve 205 shprehimisht leja të kopjojnë programet dhe t’i ndryshojnë ato, por vetëm me 206 kusht që t’i shpërndajnë po sipas të njëjtave kushte që përdora, po qe se 207 vjen puna. Nuk e keni detyrim të shpërndani ndryshimet që i bëni ndonjërit 208 prej programeve të mia—mund t’i bëni thjesht për veten, dhe nuk e keni 209 detyrim t’ua jepni apo tregoni ndokujt. Por po ua dhatë ato dikujt tjetër, 210 duhet ta bëni sipas po atyre kushteve që unë përdor.</p> 211 212 <p><strong>BYTE</strong>: Përfitoni ndonjë të drejtë mbi kod të ekzekutueshëm 213 të rrjedhur nga përpiluesi C?</p> 214 215 <p><strong>Stallman</strong>: Ligji i të drejtave të kopjimit nuk më jep të 216 drejta kopjimi mbi frytet e marra prej përpiluesit, pra nuk më jep ndonjë 217 rrugë që të më lejojë të them diçka mbi këtë, dhe në fakt as që 218 përpiqem. Nuk kam simpati për njerëz që zhvillojnë produkte pronësore, me 219 çfarëdo përpiluesi qoftë, por nuk duket kushedi e dobishme të provohet të 220 pengohen këta prej zhvillimit me këtë përpilues, ndaj nuk kam për ta bërë.</p> 221 222 <p><strong>BYTE</strong>: A gjejnë zbatim kufizimet tuaja mbi persona që marrin 223 një copë kodi për të prodhuar gjëra të tjera?</p> 224 225 <p><strong>Stallman</strong>: Po, nëse trupëzojnë të ndryshuar çfarëdo cope të 226 cilës mund t’i matet madhësia. Po qe se bëhet fjalë për dy rreshta kod, për 227 kaq është e kotë; të drejtat e kopjimit nuk zbatohen mbi këtë rast. Në 228 thelb, këto kushte i kam zgjedhur që së pari të ketë të drejta kopjimi, që 229 janë krejt ajo çka përdorin grumbulluesit e <em>software</em>-it për të 230 penguar këdo të bëjë çfarëdo gjëje, e mandej shtoj një shënim që jep një 231 pjesë të këtyre të drejtave. Pra, kushtet merren vetëm me gjëra për të cilat 232 zbatohen të drejtat e kopjimit. Nuk besoj se arsyeja pse do të duhej t’u 233 bindeshim këtyre kushteve është për shkak të ligjit. Arsyeja pse duhet t’u 234 bindeni është se një person i ndershëm kur shpërndan një <em>software</em> 235 nxit të tjerë persona ta ndajnë me të tjerët edhe më tej.</p> 236 237 <p><strong>BYTE</strong>: Në një farë kuptimi, ju i nxisni njerëzit drejt kësaj 238 mënyre të menduari duke u ofruar tërë këto mjete interesante, që mund t’i 239 përdorin, por vetëm nëse pajtohen me filozofinë tuaj.</p> 240 241 <p><strong>Stallman</strong>: Po. Mund edhe ta shihni si përdorim të sistemit 242 ligjor që kanë grumbulluesit e <em>software</em>-it, të rregulluar kundër 243 tyre. Unë po e përdor për të mbrojtur publikun prej tyre.</p> 244 245 <p><strong>BYTE</strong>: Duke parë se prodhuesit nuk kanë dashur ta financojnë 246 projektin, cilët mendoni se do ta përdorin sistemin GNU kur të jetë 247 përfunduar?</p> 248 249 <p><strong>Stallman</strong>: Nuk ia kam idenë, por nuk është pyetje me 250 rëndësi. Qëllimi im është t’u bëj të mundur njerëzve mospranimin e 251 zinxhirëve që vijnë bashkë me <em>software</em>-in pronësor. E di që ka 252 njerëz që duan ta bëjnë këtë. Tani, mund të ketë të tjerë që nuk u prishet 253 puna, por unë nuk merrem me ta. Ndjej pak keqardhje për ta dhe për persona 254 që ndikohen prej tyre. Sot për sot, një person që i kap anët e papëlqyeshme 255 të kushteve të <em>software</em>-it pronësor e ndjen se ka ngecur dhe nuk ka 256 rrugëdalje tjetër, përveç të mos përdorë kompjuterin. E pra, do t’i jap një 257 alternativë të përshtatshme.</p> 258 259 <p>Persona të tjerë mund ta përdorin sistemin GNU thjesht sepse është 260 teknikisht sipëror. Për shembull, përpiluesi im C prodhon kod po aq të mirë 261 sa kam parë unë prej mjaft përpiluesish të tjerë. Dhe GNU EMACS 262 përgjithësisht shihet si shumë më sipëror se konkurrentët komercialë. Dhe 263 GNU EMACS nuk qe financuar nga dikush tjetër, por gjithkush po e 264 përdor. Ndaj mendoj se mjaft persona të tjerë do të përdorin pjesën tjetër 265 të sistemit GNU për shkak të përparësive të tij teknike. Por do ta bëja një 266 sistem GNU edhe sikur të mos dija se si ta bëja teknikisht më të mirë, sepse 267 dua ta jetë nga ana sociale më i mirë. Projekti GNU është vërtet një projekt 268 social. Përdor mjete teknike për të bërë një ndryshim në shoqëri.</p> 269 270 <p><strong>BYTE</strong>: Atëherë është jo pak e rëndësishme që njerëzit të 271 përqafojnë GNU-në. Nuk bëhet fjalë thjesht për një ushtrim akademik për 272 prodhimin e këtij <em>software</em>-i për t’ia dhënë njerëzve. Ju shpresoni 273 se kështu do të ndryshohet mënyra se si funksionon industria e 274 <em>software</em>-it.</p> 275 276 <p><strong>Stallman</strong>: Po. Disa thonë se nuk ka për ta përdorur kush 277 ndonjëherë, ngaqë nuk ka ndonjë logo tërheqëse korporate në të, të tjerë 278 persona thonë se janë të mendimit që është shumë i rëndësishëm dhe çdokush 279 do të dojë ta përdorë. Nuk kam ndonjë mënyrë të di se çfarë do të ndodhë 280 ndodhë realisht. Nuk di ndonjë mënyrë tjetër për ndryshimin e shëmtisë në 281 fushën ku gjendem, që ta provoja, ndaj kjo është ajo që duhet të bëj.</p> 282 283 <p><strong>BYTE</strong>: A mund të na tregoni pasojat? Padyshim që e ndjeni që 284 kjo është deklaratë e rëndësishme politike dhe sociale.</p> 285 286 <p><strong>Stallman</strong>: Bëhet fjalë për një ndryshim. Po përpiqem të 287 ndryshoj mënyrën se si njerëzit trajtojnë njohuritë dhe informacionin në 288 përgjithësi. Mendoj se përpjekjet që njohuritë të kenë pronar, përpjekjet 289 për të kontrolluar nëse u lejohet a jo njerëzve t’i përdorin, ose përpjekjet 290 për të penguar që njerëzit t’i ndajnë mes tyre, janë sabotim. Është 291 veprimtari nga e cila përfiton personi që e kryen, në kurriz të varfërimit 292 të krejt shoqërisë. Dikush fiton një dollar duke shkatërruar dy dollarë 293 pasuri. Mendoj se një njeri me ndërgjegje nuk kish për ta bërë këtë gjë, 294 përveç rastit kur përndryshe do t’i duhej të vdiste. Dhe sigurisht, personat 295 që e bëjnë, janë jo pak të kamur; më mbetet vetëm të them se janë të 296 paskrupuj. Do të doja t’i shihja këta persona të shpërbleheshin për shkrim 297 <em>software</em>-i të lirë dhe për nxitjen e personave të tjerë që t’i 298 përdorin. Nuk dua t’i shoh këta persona të shpërblehen pse shkruajnë 299 <em>software</em> pronësor, sepse kjo nuk është ndonjë kontribut për 300 shoqërinë. Parimi i kapitalizmit është ideja që njerëzit arrijnë të bëjnë 301 para duke prodhuar gjëra, e prandaj nxiten të bëjnë atë çka është e 302 dobishme, vetvetiu, të themi. Por kjo nuk funksionon kur vjen puna te 303 pronësimi i njohurive. Në këtë rast nxiten të bëjnë jo atë që është e 304 dobishme dhe, çfarë është realisht e dobishme, nuk nxitet. Jam i mendimit që 305 është e rëndësishme të thuhet se informacioni është tjetër gjë nga objektet 306 materiale, si automjetet apo bukët, ngaqë njerëzit mund ta kopjojnë dhe 307 ndajnë vetë me njëri-tjetrin dhe, po qe se askush nuk përpiqet t’i pengojë, 308 mund ta ndryshojnë e ta bëjnë më të mirë, po për veten e tyre. Kjo është 309 diçka e dobishme. Në rastin e bukës kjo nuk është e vërtetë. Po qe se keni 310 një bukë dhe doni një tjetër, nuk mund ta fusni bukën në një kopjues 311 buke. Nuk mund të bëni një tjetër pa kaluar krejt hapat që u përdorën për të 312 prodhuar të parën. Ndaj është e parëndësishme në u lejohet a jo njerëzve ta 313 kopjojnë—është e pamundur.</p> 314 315 <p>Librat, deri tani vonë, shtypeshin vetëm në shtypshkronja. Mundej të bënit 316 një kopje me dorë ju vetë, por kjo nuk qe praktike sepse hante shumë më 317 tepër kohë se sa përdorimi i shtypshkronjave. Dhe nga dora do të dilte diçka 318 shumë më pak tërheqëse sa që, tek e fundit, do të reagonit si të qe e 319 pamundur të prodhosh libra me mënyrë tjetër, hiq prodhimin në masë të 320 tyre. Ndaj të drejtat e kopjimit nuk i hoqën publikut lexues ndonjë të 321 drejtë. Nuk kish ndonjë gjë që blerësi i librit mund ta bënte dhe që qe e 322 ndaluar nga të drejtat e kopjimit.</p> 323 324 <p>Por kjo nuk është e vërtetë për programet e kompjuterit. Edhe për kasetat 325 nuk është e vërtetë. Është pjesërisht e rreme tani për librat, por ende 326 është e vërtetë që për shumicën e librave është më e kushtueshme dhe 327 sigurisht do më shumë punë për të bërë një kopje në Xerox se sa të blesh një 328 kopje, dhe fryti prapë është më pak tërheqës. Tani jemi në një periudhë kur 329 gjendja që i bënte të drejtat e kopjimit të padëmshme dhe të pranueshme po 330 ndryshon drejt një gjendje ku të drejtat e kopjimit do të bëhen shkatërruese 331 dhe të patolerueshme. Kështu që personat që përgojohen si “piratë” në fakt 332 janë persona që po përpiqen të bëjnë diçka të dobishme e cila u është 333 mohuar. Ligjet e të drejtave të kopjimit janë hartuar tërësisht për të 334 ndihmuar disa njerëz të arrijnë kontroll të plotë mbi përdorimin e disa 335 informacioneve për interes të tyre. Por nuk janë hartuar për të ndihmuar 336 njerëz që dëshirojnë të sigurohen se informacioni mund të kihet nga publiku 337 dhe të pengohen të tjerët të pengojnë publikun. Mendoj se ligji do të duhej 338 të njihte një klasë veprash që janë në pronësi të publikut, çka është tjetër 339 nga përkatësia publike, në po atë frymë që një park publik është tjetër gjë 340 nga diçka e gjetur në koshat e hedhurinave. Nuk është atje që ta marrë me 341 vete dikush, është atje që ta përdorë kushdo dhe askush të mos e pengojë 342 përdorimin. Cilido anëtar i publikut që e gjen veten të privuar nga vepra të 343 rrjedhura prej diçkaje në pronësi të publikut, do të duhej të ishte në 344 gjendje të hapte padi rreth kësaj.</p> 345 346 <p><strong>BYTE</strong>: Por a nuk janë piratët të interesuar të kenë kopje të 347 programeve, ngaqë duan të përdorin këto programe, jo pse duan të përdorin 348 njohuritë për të prodhuar diçka më të mirë?</p> 349 350 <p><strong>Stallman</strong>: Nuk shoh të ketë ndonjë ndryshim të 351 rëndësishëm. Më tepër persona që përdorin një program do të thotë që 352 programi kontribuon më shumë te shoqëria. Si të kishim një bukë që mund të 353 hahet një herë, ose një milion herë.</p> 354 355 <p><strong>BYTE</strong>: Disa prej përdoruesve blejnë <em>software</em> 356 komercial që të kenë për të dhe asistencë. Si e furnizon asistencën skema 357 juaj e shpërndarjes?</p> 358 359 <p><strong>Stallman</strong>: Dyshoj se ata përdorues janë udhëhequr gabim dhe 360 nuk po mendojnë kthjellët. Sigurisht që pasja e asistencës është e dobishme, 361 por kur zënë e mendojnë se ku hyn kjo te shitja e <em>software</em>-it ose 362 me të qenët e <em>software</em>-it pronësor, në këtë pikë zënë e 363 ngatërrohen. Nuk ka garanci që <em>software</em>-i pronësor do të mbulohet 364 me asistencë të mirë. Vetëm pse e thonë shitësit se ofrojnë asistencë, kjo 365 nuk do të thotë se do të jetë e mirë. Biznesi i tyre mundet edhe të 366 mbyllet. Në fakt, njerëzit mendojnë se GNU EMACS ka asistencë më të mirë se 367 sa EMACS-et komercialë. Një nga arsyet është ngaqë jam ndoshta hacker më i 368 mirë se sa personat që shkrojtën EMACS-et e tjera, por arsyeja tjetër është 369 se burimet i ka gjithkush, dhe ka kaq shumë persona të interesuar të mësojnë 370 se si t’i bëjnë gjërat me të, sa nuk keni pse merrni asistencë nga 371 unë. Madje edhe asistenca falas, si ndreqja e të metave që më njoftojnë 372 njerëzit dhe përfshirja e tyre në versionin pasues, u ka dhënë njerëzve një 373 shkallë të mirë asistence. Kurdo mund të punësoni dikë që t’ju zgjidhë një 374 problem dhe, kur <em>software</em>-i është i lirë, keni treg konkurrues për 375 asistencën. Mund të punësoni këdo. Me EMACS unë shpërndaj një listë 376 shërbimesh, një listë me emra personash dhe numra telefonash dhe sa kushton 377 të kesh asistencë prej tyre.</p> 378 379 <p><strong>BYTE</strong>: A i grumbulloni ndreqjet e tyre për të metat?</p> 380 381 <p><strong>Stallman</strong>: Ata m’i dërgojnë. U kërkova krejt personave që 382 donin të ishin në listë, të premtonin se kurrë nuk do t’i kërkonin, cilitdo 383 klienti, ta mbante sekret se ç’i thanë ose çfarëdo ndryshimi që u qe dhënë 384 për <em>software</em> GNU si pjesë e kësaj asistence.</p> 385 386 <p><strong>BYTE</strong>: Por kështu, nuk mund t’i bëni personat të konkurrojnë 387 për dhënie asistence, bazuar në njohjen prej tyre të zgjidhjeve për disa 388 probleme, të cilat dikush tjetër nuk i di.</p> 389 390 <p><strong>Stallman</strong>: Jo. Ata mund të konkurrojnë me njëri-tjetrin mbi 391 bazën e të qenit më të zgjuar dhe më me gjasa për të gjetur zgjidhjen e 392 problemit tuaj, ose mbi bazën e njohjes së më shumë nga problemet e 393 zakonshme, ose pse dinë t’ju shpjegojnë më mirë se çfarë duhet të bëni. Këto 394 janë tërë rrugët se si mund të konkurrojnë. Mund të përpiqen të jenë më të 395 mirë, por nuk mund të pengojnë aktivisht konkurrentët e tyre.</p> 396 397 <p><strong>BYTE</strong>: Pak a shumë si të blije një makinë. Për asistencë ose 398 për mirëmbajtje në vazhdimësi, nuk jeni i detyruar të riktheheni te 399 prodhuesi origjinal.</p> 400 401 <p><strong>Stallman</strong>: Ose si të blesh një shtëpi—si do të ishte 402 nëse i vetmi person që do t’ju rregullonte problemet me shtëpinë tuaj të 403 ishte ai që e ndërtoi fillimisht? Ky është lloji i detyrimit që prek 404 <em>software</em>-in pronësor. Njerëzit më tregojnë për një problem që ndodh 405 në Unix. Ngaqë prodhuesit shesin versione të përmirësuara të Unix-it, kanë 406 prirjen t’i grumbullojnë ndreqjet dhe t’i japin ato vetëm në trajtë 407 dyore. Përfundimi është që të metat në fakt nuk ndreqen.</p> 408 409 <p><strong>BYTE</strong>: Po përpiqen të tërë nga dy herë për të ndrequr të 410 meta në rrugë të pavarur.</p> 411 412 <p><strong>Stallman</strong>: Po. Ja një pikë tjetër që ndihmon të vendoset 413 problemi i informacionit pronësor në optikën sociale. Sillni në mend krizën 414 e pagesave të dëmshpërblimeve nga sigurimet. Që të mund të përfitojë çfarëdo 415 kompensimi prej shoqërisë, një person i dëmtuar duhet të marrë një avokat 416 dhe t’i ndajë paratë me avokatin. Ky është budallallëk dhe një rrugë e 417 paefektshme për të ndihmuar viktimat e aksidenteve. Mendoni pastaj gjithë 418 atë kohë që njerëzit e harxhojnë për t’u marrë punën konkurrentëve. Mendoni 419 stilolapsat që paketohen në kuti të mëdha kartoni që kushtojnë më shumë se 420 stilolapsi—vetëm për t’u siguruar që nuk do të vidhet stilolapsi. Nuk 421 do të ishte më mirë të vinim stilolapsa falas në çdo qoshe rruge? Mendoni 422 edhe gjithë pikëpagesat që pengojnë rrjedhën e trafikut. Bëhet fjalë për një 423 dukuri shoqërore gjigante. Njerëzit gjejnë rrugë të bëjnë para duke penguar 424 shoqërinë. Pasi arrijnë të pengojnë shoqërinë, mund të paguhen për t’i lënë 425 njerëzit të qetë. Shpërdorimi i lidhur organikisht me pronësinë mbi 426 informacionin do të bëhet gjithnjë e më me peshë dhe, tek e fundit, do të 427 jetë dallimi midis utopisë, në të cilën askush nuk ka nevojë të punojë që të 428 rrojë, pse gjithçka bëhet nga robotët, dhe botës si e jona, ku gjithkush 429 shpenzon kaq shumë kohë duke përsëritur çfarë është duke bërë tjetri 430 ngjitur.</p> 431 432 <p><strong>BYTE</strong>: Pak a shumë si shkrimi i shënimeve për të drejta 433 kopjimi te <em>software</em>-i.</p> 434 435 <p><strong>Stallman</strong>: Më tepër si mbikëqyrje e kujtdo, për t’u siguruar 436 që nuk ka kopje të ndaluara të çfarëdo gjëje dhe ribërjen e gjithë punës që 437 njerëzit e kanë bërë tashmë, ngaqë është pronësore.</p> 438 439 <p><strong>BYTE</strong>: Një mendje cinike mund të pyesë se si e fitoni jetën.</p> 440 441 <p><strong>Stallman</strong>: Nga konsulenca. Kur jap konsulencë, gjithmonë 442 ruaj të drejtën të jap çfarë shkrojta përgjatë aktit të konsulencës. Po 443 ashtu, mund të nxjerr shpenzimet e jetës duke postuar kopje të 444 <em>software</em>-it të lirë që shkrojta, apo që kanë shkruar të tjerë 445 persona. Plot vetë dërgojnë $150 për GNU EMACS, por tani këto para shkojnë 446 për Free Software Foundation që themelova. Fondacioni nuk më paguan ndonjë 447 rrogë, sepse do të ishte përplasje interesash. Në vend të kësaj, punëson 448 persona të tjerë të punojnë mbi GNU-në. Për sa kohë që mund të vazhdoj të 449 fitoj jetesën nga konsulenca, mendoj se kjo është rruga më e mirë.</p> 450 451 <p><strong>BYTE</strong>: Çfarë përfshin tani shiriti me shpërndarjen zyrtare 452 GNU ?</p> 453 454 <p><strong>Stallman</strong>: Hëpërhë shiriti përmban GNU EMACS (një version 455 për krejt llojet e kompjuterave); Bison, një program që zëvendëson <abbr 456 title="Yet Another Compiler Compiler">YACC</abbr>-in; që është dialekti 457 super i thjeshtuar i profesor Sussman-it për LISP; dhe Hack, një lojë 458 eksplorimi llogoresh, e ngjashme me Rogue.</p> 459 460 <p><strong>BYTE</strong>: Doracaku i shtypur vjen bashkë me shiritin?</p> 461 462 <p><strong>Stallman</strong>: Jo. Doracakët e shtypur kushtojnë $15 copa ose 463 kopjojini vetë. Kopjojeni këtë intervistë e ndajeni me të tjerët, po 464 njësoj.</p> 465 466 <p><strong>BYTE</strong>: Si mund të kihet një kopje e tij?</p> 467 468 <p><strong>Stallman</strong>: I shkruani Free Software Foundation, 675 469 Massachusetts Ave., Cambridge, MA 02139.</p> 470 471 <address>[Adresa e tanishme (që prej 2005) është:<br /> 472 Free Software Foundation, 51 Franklin St, Fifth Floor, Boston, MA 473 02110-1301, USA.<br /> 474 Me zë: +1-617-542-5942<br /> 475 Me faks: +1-617-542-2652] 476 </address> 477 478 <p><strong>BYTE</strong>: Çfarë do të bëni kur të keni mbaruar sistemin GNU?</p> 479 480 <p><strong>Stallman</strong>: S’jam i sigurt. Ndonjëherë mendoj se do të 481 vazhdoj të bëj të njëjtën gjë në fusha të tjera të <em>software</em>-it.</p> 482 483 <p><strong>BYTE</strong>: Pra ky është i pari në një seri të plotë sulmesh mbi 484 industrinë e <em>software</em>-it?</p> 485 486 <p><strong>Stallman</strong>: Shpresoj të jetë kështu. Por, ndoshta, ajo çka 487 do të bëj, është të rroj një jetë të lehtë, duke punuar për pak kohë sa për 488 të rrojtur. S’kam pse rroj shtrenjtë. Pjesën tjetër të kohës mund të gjej 489 persona interesantë për shoqëri ose të mësoj të bëj gjëra që s’di t’i bëj.</p> 490 </div> 491 492 <div class="translators-notes"> 493 494 <!--TRANSLATORS: Use space (SPC) as msgstr if you don't have notes.--> 495 </div> 496 </div> 497 498 <!-- for id="content", starts in the include above --> 499 <!--#include virtual="/server/footer.sq.html" --> 500 <div id="footer" role="contentinfo"> 501 <div class="unprintable"> 502 503 <p>Ju lutemi, pyetjet dhe kërkesat e përgjithshme rreth FSF-së & GNU-së 504 dërgojini te <a href="mailto:gnu@gnu.org"><gnu@gnu.org></a>. Ka 505 gjithashtu <a href="/contact/">mënyra të tjera për t’u lidhur me</a> 506 FSF-në. Njoftimet për lidhje të dëmtuara dhe ndreqje apo këshilla të tjera 507 mund të dërgohen te <a 508 href="mailto:webmasters@gnu.org"><webmasters@gnu.org></a>.</p> 509 510 <p> 511 <!-- TRANSLATORS: Ignore the original text in this paragraph, 512 replace it with the translation of these two: 513 514 We work hard and do our best to provide accurate, good quality 515 translations. However, we are not exempt from imperfection. 516 Please send your comments and general suggestions in this regard 517 to <a href="mailto:web-translators@gnu.org"> 518 519 <web-translators@gnu.org></a>.</p> 520 521 <p>For information on coordinating and contributing translations of 522 our web pages, see <a 523 href="/server/standards/README.translations.html">Translations 524 README</a>. --> 525 Përpiqemi fort dhe bëjmë sa mundemi për të ofruar përkthime me cilësi të 526 mirë dhe të përpikta. Megjithatë, nuk jemi të përjashtuar nga 527 papërsosmëritë. Ju lutemi, komentet dhe këshillat e përgjithshme lidhur me 528 këtë dërgojini te <a 529 href="mailto:web-translators@gnu.org"><web-translators@gnu.org></a>.</p><p>Për 530 të dhëna mbi bashkërendimin dhe parashtrimin e përkthimeve të faqeve tona 531 web, shihni <a href="/server/standards/README.translations.html">README për 532 përkthimet</a>.</p> 533 </div> 534 535 <!-- Regarding copyright, in general, standalone pages (as opposed to 536 files generated as part of manuals) on the GNU web server should 537 be under CC BY-ND 4.0. Please do NOT change or remove this 538 without talking with the webmasters or licensing team first. 539 Please make sure the copyright date is consistent with the 540 document. For web pages, it is ok to list just the latest year the 541 document was modified, or published. 542 543 If you wish to list earlier years, that is ok too. 544 Either "2001, 2002, 2003" or "2001-2003" are ok for specifying 545 years, as long as each year in the range is in fact a copyrightable 546 year, i.e., a year in which the document was published (including 547 being publicly visible on the web or in a revision control system). 548 549 There is more detail about copyright years in the GNU Maintainers 550 Information document, www.gnu.org/prep/maintain. --> 551 <p>Të drejta kopjimi © 1999, 2021 Free Software Foundation, Inc.</p> 552 553 <p>Kjo faqe mund të përdoret sipas një licence <a rel="license" 554 href="http://creativecommons.org/licenses/by-nd/4.0/">Creative Commons 555 Attribution-NoDerivatives 4.0 International License</a>.</p> 556 557 <!--#include virtual="/server/bottom-notes.sq.html" --> 558 <div class="translators-credits"> 559 560 <!--TRANSLATORS: Use space (SPC) as msgstr if you don't want credits.--> 561 </div> 562 563 <p class="unprintable"><!-- timestamp start --> 564 U përditësua më: 565 566 $Date: 2021/12/01 18:59:43 $ 567 568 <!-- timestamp end --> 569 </p> 570 </div> 571 </div> 572 <!-- for class="inner", starts in the banner include --> 573 </body> 574 </html>