why-free.html (19366B)
1 <!--#set var="PO_FILE" value='' 2 --><!--#set var="ORIGINAL_FILE" value="/philosophy/why-free.html" 3 --><!--#set var="DIFF_FILE" value="" 4 --><!--#set var="OUTDATED_SINCE" value="2009-09-05" --> 5 6 <!DOCTYPE html PUBLIC "-//W3C//DTD XHTML 1.0 Strict//EN" 7 "http://www.w3.org/TR/xhtml1/DTD/xhtml1-strict.dtd"> 8 <html xmlns="http://www.w3.org/1999/xhtml" xml:lang="az" lang="az"> 9 10 <!-- TRANSLATORS: This page was generated locally by GNUN. Please do 11 not update it manually, update the corresponding PO file instead. 12 The PO is archived in trans-coord task #14377 (file: orphan-POs.tar.gz). 13 For more info, contact web-translators@gnu.org. --> 14 15 <head> 16 <!--#include virtual="/server/head-include-1.html" --> 17 <title>Nə üçün proqram təminatının sahibləri olmamalıdır - GNU Layihəsi - Azad 18 Proqram Təminatı Fondu (APTF)</title> 19 20 <meta name="Keywords" content="GNU, GNU Project, FSF, Free Software, Free Software Foundation, Why Software Should Not Have Owners" /> 21 22 <!--#include virtual="/philosophy/po/why-free.translist" --> 23 <!--#include virtual="/server/banner.html" --> 24 <!--#include virtual="/server/outdated.html" --> 25 <h2>Nə üçün proqram təminatının sahibləri olmamalıdır</h2> 26 27 <p><a href="http://www.stallman.org/"><strong>Riçard Stollman</strong></a></p> 28 29 <p> 30 Rəqəmli informasiya texnologiyasının dünya ictimaiyyətinə verdiyi töhvə 31 informasiyanın asanlıqla surətinin çıxardılması və modifikasiya 32 edilməsidir. Kompyuterlər bu işi etməkdə bizə xeyli kömək edirlər.</p> 33 34 <p> 35 Heç də hamı bunun asan olmasını istəmir. Müəlliflik hüququ adlanan sistem 36 proqram təminatı “sahiblərinə” proqramdan gələn xeyri cəmiyyətin digər 37 üzvlərindən gizlətmələri üçün şərait yaradır. Onlar bizim istifadə etdiyimiz 38 proqram təminatını çoxaldan və modifikasiya edən yeganə şəxs olmağı 39 arzulayırlar.</p> 40 41 <p> 42 Müəlliflik hüququ sistemi kütləvi istehsal texnologiyası hesab edilən çap 43 etmə ilə mütənasib olaraq inkişaf edirdi. Müəlliflik hüququ bu texnologiya 44 ilə çox yaxşı uyğunlaşırdı. Çünki bu yalnız nüsxələrin kütləvi 45 istehsalçılarını məhdudlaşdırırdı. Bu kitab oxuyanlardan onların 46 azadlıqlarını almırdı. Mətbəəsi olmayan adi oxucu kitabın yalnız qələm və 47 mürəkkəb ilə surətini çixarda bilərdi və olduqca az sayda oxucu buna hüququ 48 şəkildə etiraz edirdi.</p> 49 50 <p> 51 Rəqəmli texnologiya mətbəəyə nisbətən daha rahatdır: informasiya rəqəmli 52 xüsusiyyətə malik olduqda siz asan bir şəkildə onun surətini çıxardıb, 53 digərləri ilə paylaşa bilərsiniz. Bu rahatlıq müəlliflik hüququ adlanan 54 sistemi qəti şəkildə qane etmir. Məhz bu səbəbdən müəlliflik hüququnun 55 müdafiəsi üçün son dərəcə eybəcər və sərt tədbirlərə əl atılır. Proqram 56 Təminatı İstehsalçıları Assosasiyasının (PTİA) (Software Publishers 57 Association) dörd iddiasına nəzər salaq:</p> 58 59 <ul> 60 <li>Kütləvi təbliğat dostunuza kömək etməklə sahibkara qulaq asmamağın yanlış 61 olduğunu bildirir.</li> 62 63 <li>Bəzi “şəxslər” tərəfdaşlarını satırlar.</li> 64 65 <li>Ofis və məktəblərə (polisin köməyilə) reydlər təşkil edilir və insanların 66 surətin çıxardılmasında günahsız olduqlarını sübut etmələri tələb olunur.</li> 67 68 <li>Masaçusets Texnoloji Universitetinin əməkdaşı David LaMakkia (David 69 LaMacchia) kimi şəxslərin məhkəmə (PTİA-nın xahişi əsasında ABŞ hökuməti) 70 tərəfindən izlənməsi həyata keçirilir. Bu şəxsin günahı heç də proqram 71 təminatının surətinin çıxardılması deyil, sadəcə olaraq surət çıxardan 72 avadanlığı nəzarətsiz buraxaraq, onun istifadəsinə məhdudiyyət qoya 73 bilməməsi idi.</li> 74 </ul> 75 76 <p> 77 Hər dörd hal keçmiş Sovet İttifaqında movcud hallara bənzəyir. Bu ölkədə hər 78 bir surət çıxardan aparatın gözətçisi var idi və fərdi şəxslər 79 informasiyanın surətini gizli şəkildə çıxardaraq, samizdat kimi əldən ələ 80 ötürürdülər. Əlbəttə burada bir fərq var idi: Sovet İttifaqında 81 informasiyaya nəzarət siyasi xarakter daşıyırdı; ABŞ-da isə bu gəlir 82 qazanmaq məqsədini güdürdü. Amma bu addımlar sonda bizə təsir edirdi. Nə 83 üçün edilməsindən asılı olmayaraq informasiyanın yayılmasının əleyhinə 84 yönəlmiş istənilən cəhd eyni məna kəsb edir.</p> 85 86 <p> 87 Sahibkarlar informasiyanın istifadəsinə nəzarət etmək məqsədilə bir neçə 88 dəlil təqdim edirlər:</p> 89 90 <ul> 91 <li id="name-calling">Ad 92 93 <p> 94 Sahibkarlar “piratlıq” və “oğurluq” kimi çirkin sözlər, mütəxəssislər isə 95 “intellektual mülk” və “zərər” kimi terminlərdən istifadə edərək 96 ictimaiyyətə bir düşüncə tərzi yeritməyə çalışırlar. Bu isə proqram və 97 fiziki əşyalar arasında sadə bir analogiyadır.</p> 98 99 <p> 100 Bizim maddi əşyalar üzərində mülkiyyətlə bağlı ideya və intuisiyalarımız 101 <em>bu əşyaların kimdənsə götürülməsinin</em> nə qədər düzgün olmasını əhatə 102 edir. Onlar birbaşa nəyinsə <em>surətinin çıxardılmasına</em> ehkam 103 vurmurlar (işarə etmirlər). Amma sahibkarlar hər halda qaydalara riayət 104 etməyi bizdən xahiş edirlər.</p></li> 105 106 <li id="exaggeration">Şişirtmə 107 108 <p> 109 Sahibkarlar deyirlər ki, istifadəçilər özləri proqramın surətini çıxardarkən 110 onlara “zərər” və ya “iqtisadi ziyan” dəyir. Lakin surət çıxartmaq sahibkara 111 birbaşa təsir etmir. Sahibkar o zaman itirir ki, surət çıxardan şəxs həmin 112 sahibkardan fərqli digərinə pul ödəmiş olsun.</p> 113 114 <p> 115 Bir qədər düşünsək görərik ki, bu şəxslərin əksəriyyəti surətləri 116 almazdılar. Buna baxmayaraq sahibkarlar yenə də “itkilərini” 117 hesablayırlar. Bu sadəcə şişirtmədən başqa bir şey deyil.</p></li> 118 119 <li id="law">Qanun 120 121 <p> 122 Sahibkarlar tez-tez qanunun cari vəziyyətindən və bizə hədə-qorxu gəlmək 123 üçün müxtəlif kobud cərimələrdən bəhs edirlər. Belə yanaşmada ehtimal ondan 124 ibarətdir ki, bu günün qanunu mənəviyyatın müzakirə obyekti olmayan 125 təsvirini təklif edir – bununla belə eyni zamanda biz təbii hal kimi bu 126 cərimələrə tabe olmağa vadar edilirik.</p> 127 128 <p> 129 Bu cür yanaşma tənqidi təfəkkürə müqavimət göstərmək məqsədini yox, vərdiş 130 halına çevrilmiş əqli düşüncə tərzini daha da gücləndirmək niyyətini güdür.</p> 131 132 <p> 133 Təəccüblü deyil ki, qanun nəyin düz, nəyin səhv olmasına qərar verə 134 bilmir. Hər bir amerikalı bilməlidir ki, qırx il bundan əvvəl bir çox 135 ştatlarda qara dərili şəxslərin avtobusun ön hissəsində əyləşmələri qanun 136 tərəfindən qadağan edilmişdi; amma yalnız irqçilər orada oturmağın səhv 137 olduğunu deyirdilər.</p></li> 138 139 <li id="natural-rights">Təbii hüquqlar 140 141 <p> 142 Müəlliflər tez-tez yazdıqları proqramlarla xüsusi bir əlaqələrinin olduğunu 143 iddia edirlər və inandırmağa çalışırlar ki, nəticə etibarilə onların 144 proqrama aid istəkləri və maraqları sadəcə olaraq digərlərinkindən – və ya 145 hətta dünyanın qalan hissəsinkindən daha üstündür. (Bir qayda olaraq, 146 proqramın müəlliflik hüquqlarının sahibi müəllif özü yox, şirkət olur. Amma 147 bunun bizim üçün heç bir fərqi yoxdur.)</p> 148 149 <p> 150 “Müəllif səndən daha vacibdir.” – Fikrini etik aksiom kimi təqdim edənlərə 151 mən yalnız onu deyə bilərəm ki, mən, tanınmış proqram təminatı müəllifi, 152 özüm bunu cəfəngiyyat adlandırıram.</p> 153 154 <p> 155 Amma ümumiyyətlə insanlar yəqin ki, iki səbəbə görə təbii hüquqlara 156 simpatiya hiss edirlər.</p> 157 158 <p> 159 Səbəblərdən biri maddi obyektlər arasındakı analogiyadır. Mən spagetti 160 bişirəndə obyekt duzəldirəm və kimsə onu yeyir, mən isə onu yeyə 161 bilmirəm. Onun bu hərəkəti mənə ona xeyir verdiyi qədər zərər vurur; 162 ikimizdən yalnız biri spagetti yeyə bilər. Elə isə kim? Aramızdakı cüzi fərq 163 etik balansı pozmağa kifayət edər.</p> 164 165 <p> 166 Yazdığım proqramı istifadə etsəniz və ya dəyişdirsəniz sizə birbaşa, mənə 167 isə yalnız dolayı yolla təsir edəcək. Dostunuza surətini versəniz belə bu 168 sizə və dostunuza məndən daha çox təsir edəcək. Mənim “bunu etməyin” demək 169 səlahiyyətim olmamalıdır. Yalnız mənim deyil, heç kimin.</p> 170 171 <p> 172 İkinci səbəb isə odur ki, müəlliflərin təbii hüquqlarının cəmiyyətimiz 173 tərəfindən qəbul edilmiş və mübahisə predmeti olmayan ənənə olduğu insanlara 174 aşılanır.</p> 175 176 <p> 177 Tarixən bunun əksi düz olub. Müəllifin təbii hüquqları ideyası ABŞ 178 Konstitusiyası tərtib olunan zaman irəli sürülmüşdü, amma qəti şəkildə rədd 179 edilmişdi. Məhz buna görə Konstitusiya yalnız müəlliflik hüqüqu sisteminə 180 <em>icazə verir</em> və <em>məcburi şəkildə hər hansı birini</em> tətbiq 181 etmir; bu səbəbdən müəlliflik hüququnun müvəqqəti olması qeyd olunur. Burada 182 o da bildirilir ki, müəlliflik hüququnun məqsədi inkişafa 183 köməkdir—müəllifləri mükafatlandırmaq deyil. Müəlliflik hüququ bu və 184 ya digər yolla müəllifləri, o cümlədən naşirləri də mükafatlandırır, amma bu 185 onların davranışının dəyişdirilməsi vasitəsi kimi təsvir edilir.</p> 186 187 <p> 188 Cəmiyyətimizin əsaslı surətdə möhkəmlənmiş ənənəsi ondan ibarətdir ki, 189 müəlliflik hüquqları cəmiyyətin təbii hüquqlarına nüfuz edir – və buna 190 yalnız cəmiyyətin xeyrinə xidmət etdikdə bəraət qazandırmaq olar.</p></li> 191 192 <li id="economics">İqtisadi faktor 193 194 <p> 195 Proqram təminatının sahiblərinin son dəlili daha çox proqram təminatı 196 istehsal etməklə bağlıdır.</p> 197 198 <p> 199 Digərlərindən fərqli olaraq bu dəlil məsələyə dair heç olmasa legitim 200 yanaşma hesab edilə bilər. Bu qanuni məqsədə əsaslanır – yəni proqram 201 təminatı istifadəçilərini razı salır. Təcrübədən də aydındır ki, insanlara 202 etdiklərə işə görə yaxşı maddi vəsait ödədikdə, onlar istehsalı da buna 203 uyğun şəkildə artıracaqlar.</p> 204 205 <p> 206 Amma iqtisadi faktorun da qüsuru var: burada fərq yalnız bizim nə qədər 207 ödəyəcəyimizlə bağlıdır. Bu faktora əsasən bizim istədiyimiz proqram 208 təminatının sahibinin olub-olmamasından asılı olmayaraq, <em>proqram 209 təminatı istehsalıdır</em>.</p> 210 211 <p> 212 İnsanlar bu ehtimalı qeyd-şərtsiz qəbul edirlər, çünki bu bizim maddi 213 obyektlərlə olan münasibıtimizə uyğun gəlir. Misal üçün buterbrod 214 götürək. Eyni buterbrodu siz həm pulsuz, həm də müəyyən məbləğ ödəməklə əldə 215 edə bilərsiniz. Əgər belədirsə, onda yeganə fərq ödədiyiniz 216 məbləğdir. Buterbrod eyni dada, eyni qidalılıq göstəricisinə malikdir və 217 istənilən halda siz onu bir dəfə yeyə bilərsiniz. Sahibdən alıb-almamağınız 218 buterbrod üçün ödədiyiniz məbləğdən başqa bir şeyə birbaşa təsir etməyəcək.</p> 219 220 <p> 221 Bu hər cür maddi obyekt üçün doğrudur – baxmayaraq ki, sahibin olub-olmaması 222 bunun nə olmasına və ya siz bunu əldə etdikdən sonra onunla nə edəcəyinizə 223 heç bir təsiri yoxdur.</p> 224 225 <p> 226 Əgər proqramın sahibi varsa, onda bunun nə olmasına və proqramın surətinin 227 birini aldıqdan sonra onunla nə edəcəyinizə təsir göstərəcək. Fərq yalnız 228 pulda deyil. Proqram təminatı sahibləri sistemi proqram təminatı sahiblərini 229 nə isə istehsal etməyə vadar edir – bu isə heç də həmişə cəmiyyətin ehtiyac 230 duyduğu bir şey olmur. Bu bizə təsir edəcək dərk edilməz etik çirklənməyə 231 səbəb olur.</p></li> 232 233 </ul> 234 235 <p> 236 Cəmiyyət nəyə ehtiyac hiss edir? Cəmiyyət vətəndaşlar üçün əlçatan olan 237 informasiyaya ehtiyac duyur – misal üçün, buraya yalnız işlətmək üçün deyil, 238 o cümlədən uyğunlaşdırılması və təkmilləşdirilməsi mümkün olan proqramlar da 239 daxildir. Proqram təminatı sahiblərinin təqdim etdikləri isə sadəcə olaraq 240 bizim öyrənə və ya dəyişdirə bilmədiyimiz qara qutudur.</p> 241 242 <p> 243 Cəmiyyətə azadlıq da lazımdır. Proqramın sahibi olduqda istifadəçilər şəxsi 244 həyatlarının bir hissəsini idarə etmək üçün lazım olan azadlıqlarını 245 itirirlər.</p> 246 247 <p> 248 Qeyd olunanlardan başqa cəmiyyət vətədaşlarında könüllü əməkdaşlıq ruhunu 249 təbliğ etməlidir. Proqram təminatı sahibləri bizim qonşuya köməyimizi 250 “piratlıq” kimi təqdim etdikdə, onlar cəmiyyətimizin mülki ruhunu 251 çirkləndirirlər.</p> 252 253 <p> 254 Buna görədir ki, biz <a href="/philosophy/free-sw.html">azad proqram 255 təminatının</a> maddi deyil, mənəvi məsələ olduğunu qeyd edirik.</p> 256 257 <p> 258 Sahibkarların irəli sürdükləri iqtisadi faktor yanlışdır. Bəziləri bundan 259 həzz aldıqları və bu işin vurğunu olduqları üçün proqram yazırlar; amma bir 260 halda ki, biz bu insanların yazdıqlarından daha çox proqram təminatı 261 istəyiriksə, onda bunun üçün vəsait toplamaq lazımdır.</p> 262 263 <p> 264 On ildir ki, azad proqram təminatını inkişaf etdirənlər vəsait toplamaq üçün 265 müxtəlif vasitələr tapmağa çalışmışlar. Burada məqsəd kimisə varlı etmək 266 deyil; orta səviyyəli ABŞ ailəsinin gəliri təxminən 35k dollardır. Bu isə 267 proqramlaşdırmadan fərqli digər işlərlə məşğul olmağa daha çox stimul verir.</p> 268 269 <p> 270 Ayrılan təqaüdlərə qədər mən yazdığım azad proqram təminatının sadə 271 təkmilləşdirilməsi yolu ilə pul qazanırdım. Hər bir yenilik standard 272 buraxılışa əlavə olunaraq ictimaiyyətə təqdim edilirdi. Müştərilər mənə 273 maddi vəsait verdiklərinə görə daha çox onların istədikləri yeniliklər 274 üzərində işləyirdim.</p> 275 276 <p> 277 Bəziləri isə dəstək xidmətlərini təklif etməklə vəsait yığırlar. 50 işçiyə 278 malik (məqalə yazılanda belə idi) Cygnus Support-un bildirdiyinə görə, 279 heyətin fəaliyyətinin 15%-i təxminən azad proqram təminatının inkişafının 280 payına düşür – bu proqram təminatı ilə məşğul olan şirkət üçün qənaətbəxş 281 faizdir.</p> 282 283 <p> 284 İntel, Motorola, Texas İnstruments və Analog Devices kimi şirkətlər C dili 285 üçün azad GNU kompilyatorunun təkmilləşdirilməsinin maliyyələşdirmək üçün 286 bir araya gəliblər. Ada dili üçün GNU kompilyatoru isə ABŞ Hava Qüvvələri 287 tərəfindən maliyyələşdirilir. ABŞ Hava Qüvvələri bunun yüksək keyfiyyətli 288 kompilyator əldə etməyin ən dəyərli üsul olduğunu bildirirlər.[Hava 289 Qüvvələrinin maliyyələşdirmə fəaliyyəti dayandırılıb; GNU Ada kompilyatoru 290 artıq işləyir və onun dəstəklənməsinin maliyyələşdirilməsi kommersiya 291 xarakteri daşıyır.]</p> 292 293 <p> 294 Bütün bu misallar heç də kifayət deyil; azad proqram təminatı hərəkatı hələ 295 kiçik və cavandır. Amma bu ölkədə [ABŞ] dinləyicilər tərəfindən dəstəklənən 296 radionun olması heç bir məbləğ ödəmədən geniş aksiyanın dəstəkləməsinin 297 mümkün olduğunu göstərir.</p> 298 299 <p> 300 Kompyuter istifadəçisi kimi siz <a 301 href="/philosophy/categories.html#ProprietarySoftware">mülkiyyət 302 xarakterli</a> proqramdan istifadə edərək özünüzü dərk edə 303 bilərsiniz. Dostunuz sizdən proqramın surətinin çıxardılmasını istəyirsə, 304 imtina etməyiniz heç də yaxşı olmazdı. Əməkdaşlıq müəlliflik hüququndan daha 305 vacibdir. Gizli əməkdaşlığın isə cəmiyyətə xeyri yoxdur. İnsan gərək dogru, 306 dürüst, qürurla yaşamağa can atsın. Bu isə mülkiyyət xarakterli proqram 307 təminatına “Xeyr” deməkdir.</p> 308 309 <p> 310 Siz digər proqram təminatı istifadəçilərilə azad və açıq şəkildə əməkdaşlıq 311 etməyə layiqsiniz. Siz proqram təminatının necə işləməsini öyrənməyə və bunu 312 tələbələrinizə öyrətməyə layiqsiniz. Siz proqram təminatı xarab olduqda 313 istədiyiniz proqramçını kirayələyib, onu düzəltdirməyə layiqsiniz.</p> 314 315 <p> 316 Bir sözlə, siz azad proqram təminatına layiqsiniz.</p> 317 318 <hr class="thin" /> 319 <blockquote id="fsfs"><p class="big">Bu məqalə <a 320 href="http://shop.fsf.org/product/free-software-free-society/"><cite>Free 321 Software, Free Society: The Selected Essays of Richard M. Stallman</cite> 322 (Azad Proqram Təminatı, Azad Cəmiyyət: Riçard M.Stollmanın Seçilmiş 323 Məqalələri)</a> toplusunda çap edilmişdir.</p></blockquote> 324 325 <div class="translators-notes"> 326 327 <!--TRANSLATORS: Use space (SPC) as msgstr if you don't have notes.--> 328 </div> 329 </div> 330 331 <!-- for id="content", starts in the include above --> 332 <!--#include virtual="/server/footer.html" --> 333 <div id="footer"> 334 <div class="unprintable"> 335 336 <p>APTF və GNU ilə bağlı suallarınızı <a 337 href="mailto:gnu@gnu.org"><gnu@gnu.org></a> elektron poçt ünvanına 338 göndərin. Bundan əlavə APTF ilə <a href="/contact/">digər vasıtələrlə də 339 əlaqə saxlamaq olar</a>. Işləməyən linklər və digər düzəlişləriniz (və ya 340 təklifləriniz) üçün elektron poçt ünvanı: <a 341 href="mailto:webmasters@gnu.org"><webmasters@gnu.org></a>.</p> 342 343 <p> 344 <!-- TRANSLATORS: Ignore the original text in this paragraph, 345 replace it with the translation of these two: 346 347 We work hard and do our best to provide accurate, good quality 348 translations. However, we are not exempt from imperfection. 349 Please send your comments and general suggestions in this regard 350 to <a href="mailto:web-translators@gnu.org"> 351 352 <web-translators@gnu.org></a>.</p> 353 354 <p>For information on coordinating and submitting translations of 355 our web pages, see <a 356 href="/server/standards/README.translations.html">Translations 357 README</a>. --> 358 Bu məqalənin idarə olunması və tərcüməsi ilə əlaqədar məlumat almaq üçün <a 359 href="/server/standards/README.translations.html">Tərcümələr üzrə oxuməni 360 faylına</a> müraciət edin.</p> 361 </div> 362 363 <!-- Regarding copyright, in general, standalone pages (as opposed to 364 files generated as part of manuals) on the GNU web server should 365 be under CC BY-ND 3.0 US. Please do NOT change or remove this 366 without talking with the webmasters or licensing team first. 367 Please make sure the copyright date is consistent with the 368 document. For web pages, it is ok to list just the latest year the 369 document was modified, or published. 370 371 If you wish to list earlier years, that is ok too. 372 Either "2001, 2002, 2003" or "2001-2003" are ok for specifying 373 years, as long as each year in the range is in fact a copyrightable 374 year, i.e., a year in which the document was published (including 375 being publicly visible on the web or in a revision control system). 376 377 There is more detail about copyright years in the GNU Maintainers 378 Information document, www.gnu.org/prep/maintain. --> 379 <p>Copyright 1994 Richard Stallman</p> 380 381 <p>This page is licensed under a <a rel="license" 382 href="http://creativecommons.org/licenses/by-nd/4.0/">Creative 383 Commons Attribution-NoDerivatives 4.0 International License</a>.</p> 384 385 <!--#include virtual="/server/bottom-notes.html" --> 386 <div class="translators-credits"> 387 388 <!--TRANSLATORS: Use space (SPC) as msgstr if you don't want credits.--> 389 Translation: Igrar Huseynov 390 </div> 391 392 <p class="unprintable"><!-- timestamp start --> 393 Yenilənib: 394 395 $Date: 2020/07/05 15:09:13 $ 396 397 <!-- timestamp end --> 398 </p> 399 </div> 400 </div> 401 </body> 402 </html>