From 1ae0306a3cf2ea27f60b2d205789994d260c2cce Mon Sep 17 00:00:00 2001 From: Christian Grothoff Date: Sun, 11 Oct 2020 13:29:45 +0200 Subject: add i18n FSFS --- .../sq/free-software-even-more-important.html | 400 +++++++++++++++++++++ 1 file changed, 400 insertions(+) create mode 100644 talermerchantdemos/blog/articles/sq/free-software-even-more-important.html (limited to 'talermerchantdemos/blog/articles/sq/free-software-even-more-important.html') diff --git a/talermerchantdemos/blog/articles/sq/free-software-even-more-important.html b/talermerchantdemos/blog/articles/sq/free-software-even-more-important.html new file mode 100644 index 0000000..d041b5d --- /dev/null +++ b/talermerchantdemos/blog/articles/sq/free-software-even-more-important.html @@ -0,0 +1,400 @@ + + + + + + +Software-i i Lirë Është Edhe Më i Rëndësishëm Tani - Projekti GNU - Free +Software Foundation + + + +

Software-i i Lirë Tani Është Edhe Më i Rëndësishëm

+ +

nga Richard Stallman

+ +

Një version thelbësisht i redaktuar i këtij artikulli u botua në +Wired.

+ +
+

+Rrugë të këshilluara, përmes të cilave mund të +ndihmoni lëvizjen për software të lirë +

+
+
+ +

Që prej 1983-shit, Lëvizja për Software të Lirë ka dalë në mbrojtje të +lirisë së përdoruesve të kompjuterit—që përdoruesit të kontrollojnë +software-in që përdorin, jo anasjelltas. Kur një program respekton lirinë e +përdoruesve dhe bashkësinë, e quajmë “software të lirë.”

+ +

Të tillë software e quajmë “software libre” që të theksojmë +aspektin se e kemi fjalën për lirinë, jo çmimin. Disa programe pronësore +(jo të lira, të tilla si Photoshop, janë shumë të shtrenjta; ë tjera, fjala +vjen Flash Player, janë falas—por kjo është hollësi e vogël. Sipas +njërës mënyrë, apo tjetrës, ato i japin zhvilluesit të programit pushtet mbi +përdoruesit, pushtet që nuk duhet ta ketë kush.

+ +

Këto dy programe jo të lira kanë diçka të përbashkët: janë që të dy +malware. Domethënë, që të dy kanë funksione të konceptuar për +abuzim të përdoruesit. Software-i pronësor, sot, shpesh është +malware, ngaqë pushteti i +zhvilluesve i korrupton ata. Në atë listë radhiten rreth 450 funksione +të ndryshme dashakeqe (deri në Janar të 2020-s), por pa diskutim që kjo +është vetëm maja e ajsbergut.

+ +

Me software-in e lirë, programin e kontrollojnë përdoruesit, individualisht +dhe kolektivisht. Pra ata kontrollojnë çfarë bëjnë kompjuterët e tyre (duke +pranuar që këta kompjutera janë të besës dhe bëjnë çka programet +e përdoruesit u thonë të bëjë).

+ +

Me software-in pronësor, programi kontrollon përdoruesit, dhe disa njësi të +tjera (zhvilluesi ose “pronari”) kontrollojnë programin. Pra +programi pronësor i jep zhvilluesit të tij pushtet mbi përdoruesit. Kjo në +vetvete është e padrejtë; për më tepër, e josh zhvilluesin të abuzojë me +përdoruesit në rrugë të tjera.

+ +

Edhe kur software-i pronësor s’është thjesht dashakeq, zhvilluesit e tij +kanë shtysa ta bëjnë adiktiv, +kontrollues dhe manipulues. Mund të thoni, siç thotë autori i atij +artikulli, që zhvilluesit kanë një detyrim moral për të mos bërë ashtu,por +përgjithësisht ata ndjekin interesin e tyre. Nëse doni që kjo të mos +ndodhë, bëni të mundur që kontrollin e programit ta kenë në dorë +përdoruesit.

+ +

Liri do të thotë të keni kontrollin e jetës suaj. Nëse përdorni një program +që të kryeni veprimtari në jetën tuaj, liria juaj varet nga sa kontroll keni +mbi programin. E meritoni të keni kontrollin mbi programet që përdorni, aq +më tepër kur ato i përdorni për diçka të rëndësishme në jetën tuaj.

+ +

Kontrolli i përdoruesve mbi programin lyp katër liri thelbësore. +

+ +
+

(0) Lirinë për ta xhiruar programin si të doni, për çfarëdo qëllimi.

+ +

(1) Lirinë për të studiuar “kodin burim” të programit, dhe për +ta ndryshuar atë, kështu që programi i kryen përllogaritjet ashtu si doni +ju. Programet shkruhen nga programuesit në një gjuhë programimi—diçka +si Anglishtja e ndërthurur me algjebrën—dhe ajo formë e programit +përbën “kodin burim”. Cilido që di të programojë, dhe ka një +program në formën e kodit burim, mund të lexojë kodin burim, të kuptojë +funksionimin e tij, dhe ta ndryshojë madje. Kur krejt ajo që ju jepet është +forma e ekzekutueshme e programit, një varg numrash që është efikas për ta +ekzekutuar kompjuteri, por tejet i vështirë për ta kuptuar një qenie +njerëzore, të kuptuarit dhe ndryshimi i programit në atë formë janë aq të +vështirë sa thuajse e pamundur.

+ +

(2) Lirinë për të krijuar dhe shpërndarë kopje ekzakte, kur të doni. (Nuk +bëhet fjalë për një detyrim; e bëni kur doni dhe se doni. Nëse programi +është i lirë, kjo nuk do të thotë që dikush e ka detyrim t’ju ofrojë një +kopje, ose se keni detyrim t’i ofroni ju dikujt një kopje. Shpërndarja +përdoruesve e një programi pa liri është keqtrajtim i tyre; megjithatë, të +vendosësh të mos e shpërndash programin—duke e përdorur +privatisht—nuk keqtrajton njeri.)

+ +

(3) Lirinë për të krijuar dhe shpërndarë kopje të versioneve tuaja të +modifikuara, kur doni.

+
+ +

Dy liritë e para duan të thonë që çdo përdorues mund të ushtrojë kontroll +individual mbi programin. Me dy liritë e tjera, cilido grup përdoruesish +mund të ushtrojë së toku kontroll kolektiv mbi programin. Me krejt +katër liritë, përdoruesit e kontrollojnë plotësisht programin. Nëse cilado +prej tyre mungon ose nuk është e mjaftueshme, programi është pronësor (jo i +lirë), dhe i padrejtë.

+ +

Për veprimtari praktike përdoren gjithashtu lloje të tjera veprash, përfshi +receta gatimesh, vepra edukative, të tilla si libra shkollorë, vepra +referencash, të tilla si fjalorët apo enciklopeditë, llojet e shkronjave për +të shfaqur paragrafë teksti, diagrame qarqesh që mund të ndërtohen nga +njerëzit, dhe stampa për të krijuar objekte të dobishme (jo thjesht +zbukuruese) me një shtypës 3D. Ngaqë këto nuk janë software, lëvizja e +software-it të lirë nuk i mbulon ato, në kuptimin e ngushtë të fjalës; por i +njëjti arsyetim zbatohet dhe shpie në të njëjtin përfundim: këto vepra duhet +të bartin katër liritë.

+ +

Një program i lirë ju lejon të luani me të, për ta bërë të bëjë atë që doni +(ose të reshtë së bëri diçka që s’e pëlqeni). Të luash me software-in mund +të tingëllojë qesharake, nëse jeni mësuar me software-in pronësor, si një +kuti të vulosur, por në Botën e Lirë është gjë e zakonshme, dhe një rrugë e +mirë për të mësuar programim. Madje edhe mënyra tradicionale amerikane e +kalimit të kohës së lirë, futja e duarve në makina, tani e ka rrugën të +zënë, ngaqë makinat përmbajnë software jo të lirë.

+ +

Padrejtësitë e Pronësorësisë

+ +

Nëse përdoruesi nuk e kontrollon programin, programi kontrollon +përdoruesit. Me software-in pronësor, gjithmonë ka ndonjë njësi, +programuesi ose “pronari” i programit, që kontrollon +programin—dhe përmes kësaj, ushtron pushtet mbi përdoruesit e tij. +Një program jo i lirë është një kular, një instrument pushteti të padrejtë.

+ +

Në raste skandaloze (edhe pse kjo skandalozja është bërë shumë e zakonshme) +programet pronësore janë konceptuar +të spiunojnë përdoruesit, t’i kufizojnë ata, t’i censurojnë dhe të abuzojnë +me ta. Për shembull, sistemi operativ i Apple iThings i bën të gjitha +këto, dhe kështu bën edhe Windows-i në pajisje celulare me procesorë ARM. +Windows-i, firmware-i i telefonave celularë, dhe Google Chrome për Windows +përfshijnë një deriçkë universale që u lejon disa kompanive ta ndryshojnë +programin së largëti pa marrë leje. Amazon Kindle ka një deriçkë që mund të +përdoret për të fshirë libra.

+ +

Përdorimi i software-it jo të lirë në “internetin e sendeve” do +ta shndërrojë atë në “internet të +telemarketuesve” si dhe në “internetin e atyre që fusin +hundët ngado”.

+ +

Me synimin për t’i dhënë fund padrejtësisë së software-it të lirë, lëvizja e +software-it të lirë ndërton programe që përdoruesit të çlirojnë veten. E +filluam më 1984 me hartimin e sistemit të lirë operativ GNU. Sot, miliona kompjuterë xhirojnë +GNU, kryesisht në formën e ndërthurjes +GNU/Linux.

+ +

T’u shpërndash përdoruesve një program pa liritë, i keqtrajton ata; +megjithatë, të zgjedhësh të mos e shpërndash programin, nuk keqtrajton +njeri. Nëse shkruani një program dhe e përdorni privatisht, kjo nuk i bën +keq njeriu. (Humbisni një rast të bëni mirë, por kjo nuk është e njëjtë me +të bërit dëm.) Ndaj, kur themi që krejt software-i duhet të jetë i lirë, +nënkuptojmë që çdo kopje duhet të shoqërohet me katër liritë, por nuk +nënkuptojmë që dikush e ka për detyrë t’ju ofrojë një kopje.

+ +

Software-i Jo i Lirë dhe SaaSS

+ +

Software-i jo i lirë qe mënyra e parë që kompanitë të vinin nën kontroll +punimin në kompjuter të njerëzve. Sot, ka një mënyrë tjetër, të quajtur +Shërbimi si Zëvendësues Software-i, ose SaaSS. Kjo do të thotë t’ia lësh +shërbyesit të dikujt të kryejë punët tuaja në kompjuter.

+ +

SaaSS nuk do të thotë që programet në shërbyes janë jo të lirë (megjithëqë +shpesh janë). Puna është që përdorimi i SaaSS-it shkakton të njëjtat +padrejtësi si përdorimi i një programi jo të lirë: janë dy shtigje te i +njëjti dreq vendi. Merrni shembullin e një shërbimi SaaSS përkthimesh: +Përdoruesi dërgon tekst tek shërbyesi, dhe shërbyesi e përkthen (nga +Anglishtja në Spanjisht, të themi) dhe ia dërgon përkthimin mbrapsht +përdoruesit. Që prej kësaj, akti i përkthimit është nën kontrollin e +operatorit të shërbyesit, në vend se nën atë të përdoruesit.

+ +

Nëse përdorni SaaSS, operatori i shërbyesit kontrollon punimin tuaj në +kompjuter. Kjo kërkon që t’ia besoni krejt të dhënat tuaja përkatëse +operatorit të shërbyesit, të cilin do ta detyrojnë t’ia tregojë ato shtetit +po ashtu—kujt i shërben pra +ky shërbyes, në fund të fundit?

+ +

Padrejtësi të Dorës së Parë dhe të Dytë

+ +

Kur përdorni programe pronësore ose SaaSS, së pari i bëni dëm vetes, ngaqë +kjo i jep një njësie pushtet të padrejtë mbi ju. Për të mirën tuaj, do të +duhej t’i hiqeshit kësaj. U bën gjithashtu dëm të tjerëve, nëse premtoni që +të mos ndani gjë me të tjerët. Të mbash një premtim të tillë është gjë e +ligë, dhe më pak e ligë ta shkelësh; që të jeni vërtet të drejtë, nuk do të +duhej ta bënit fare premtimin.

+ +

Ka raste kur përdorimi i software-it jo të lirë ushtron presion mbi të +tjerët të bëjnë edhe ata ashtu. Skype-i është një shembull i qartë: kur një +person përdor software-in jo të lirë klient të Skype-it, i kërkon një +personi tjetër të përdorë po ashtu atë software—e kështu që të dy +dorëzojnë lirinë e tyre. (Google Hangouts ka të njëjtin problem.) Është e +dëmshme madje edhe t’i këshillosh programe të tilla. Do të duhej që ne të +refuzonim t’i përdornim qoftë edhe për pak, qoftë edhe në kompjuterin e +dikujt tjetër.

+ +

Një tjetër gjë e dëmshme nga përdorimi i programeve jo të lira dhe SaaSS-it +është se kështu shpërblehet ai që e bën, duke nxitur zhvillimin e mëtejshëm +të atij programi ose “shërbimi”, duke sjellë kështu që nën +thundrën e një kompanie të bien më tepër njerëz.

+ +

Të gjitha format e dëmit të tërthortë zmadhohen edhe më, kur përdoruesi +është një ent publik ose një shkollë.

+ +

Software-i i Lirë dhe Shteti

+ +

Agjencitë publike ekzistojnë për njerëzit, jo për vetveten. Kur punojnë në +kompjuter, e bëjnë këtë për njerëzit. E kanë detyrë të ruajnë kontrollin e +plotë mbi punimin në kompjuter, për të bërë kështu të mundur që ai të kryhet +si duhet për njerëzit. (Kjo përbën sovranitetin kompjuterik të shtetit.) +Ata nuk duhet të lejojnë kurrë që kontrolli mbi anën kompjuterike të shtetit +të bjerë në duar private.

+ +

Ruajtjen e kontrollit mbi punimin në kompjuter të njerëzve, agjencitë +publike nuk duhet ta bëjnë me software pronësor (software në kontrollin e +një enti tjetër veç shtetit). Dhe nuk duhet t’ia besojnë një shërbimi të +programuar dhe xhiruar nga një ent tjetër veç shtetit, ngaqë kjo do të ishte +SaaSS.

+ +

Software-i pronësor nuk ka asnjë lloj sigurie në një rast kyç — kur +përdoret kundër zhvilluesit të tij. Dhe zhvilluesi mund të ndihmojë të +tjerët të sulmojnë. +Microsoft-i i tregon të meta të Windows-it NSA-së (agjencia qeveritare e +spiunazhit dixhital të ShBA-ve) përpara se t’i ndreqë ato. Nuk e dimë nëse +kështu bën edhe Apple-i, por edhe ky gjendet nën të njëjtën trysni +qeveritare si Microsoft-i. Nëse qeveria e cilitdo vendi tjetër përdor +software të tillë, vë në rrezik sigurinë kombëtare. Doni që NSA-ja të fusë +hundët në kompjuterët e qeverisë juaj? Shihni rregullat e këshilluara +prej nesh për qeveritë për promovomin e software-it të lirë.

+ +

Software-i i Lirë dhe Arsimi

+ +

Shkollat (dhe këtu përfshihen veprimtaritë edukative) ndikojnë të ardhmen e +shoqërisë përmes asaj çka u mësojnë nxënësve. Ato do të duhej të jepnin +përjashtimisht mësim software të lirë, duke e ushtruar për të mirën ndikimin +e tyre. Të japësh mësim një program pronësor do të thotë të mbjellësh +varësi, çka shkon kundër misionit të arsimit. Duke i stërvitur nxënësit në +përdorimin e software-it të lirë, shkollat do ta drejtojnë të ardhmen e +shoqërisë drejt lirisë, dhe do të ndihmojë programuesit e talentuar të bëhen +të zotë.

+ +

Ato do t’u mësonin nxënësve zakonin e bashkëpunimit, ndihmës për +njëri-tjetrin. Çdo klasë do të duhej të kishte këtë rregull: “Nxënës, +kjo klasë është një vend ku ndajmë me njëri-tjetrin dijen tonë. Nëse sillni +në klasë software, nuk mund ta mbani për veten. Në vend të kësaj, duhet të +ndani kopje të tij me gjithë klasën—përfshi kodin e tij burim, në rast +se dikush dëshiron të mësojë prej tij. Për këtë arsye, sjellja në klasë e +software-it pronësor nuk lejohet, hiq rastet kur kjo bëhet për +retroinxhinierim të tij.”

+ +

Zhvilluesit pronësorë do të na vinin t’i ndëshkonim nxënësit që janë aq +zemërmirë sa të ndajnë software me të tjerët, dhe t’i pengonim ata që janë +aq kureshtarë sa të duan ta ndryshojnë atë. Kjo do të thotë arsimim i +shtrembër. Shihni http://www.gnu.org/education/ +për më tepër diskutime rreth përdorimit të software-it të lirë në shkolla.

+ +

Software i Lirë: Më Shumë Se “Avantazhe”

+ +

Më kërkojnë shpesh të përshkruaj “avantazhet” e software-it të +lirë. Por fjala “avantazhe” është shumë e dobët kur vjen puna +te liria. Jeta pa liri është shtypje, dhe kjo vlen edhe për punimin në +kompjuter, si për çdo veprimtari tjetër në jetën tonë. Ne s’duhet të +pranojmë t’u japim pronarëve të programeve ose të shërbimeve kompjuterike +kontrollit mbi punimin tonë në kompjuter. Kjo është gjëja e drejtë që duhet +bërë, për arsye egoiste; por jo vetëm për arsye egoiste.

+ +

Liria përfshin lirinë për të bashkëpunuar me të tjerët. T’ua mohosh +njerëzve atë liri do të thotë t’i mbash ata të përçarë, çka është fillimi i +një skeme për t’i shtypur ata. Në bashkësinë e software-it të lirë, jemi +shumë të ndërgjegjshëm mbi rëndësinë e lirisë për të bashkëpunuar me të +tjerët, ngaqë puna jonë përfaqëson bashkëpunim të organizuar. Nëse shoku +juaj ju viziton dhe sheh që përdorni një program, mund t’ju kërkojë një +kopje. Një program që jua ndalon rishpërndarjen e tij, ose që thotë se +“nuk është menduar ta bëni”, është anti-shoqëror.

+ +

Në lëmin kompjuterik, bashkëveprimi përfshin rishpërndarjen e kopjeve +ekzakte të një programi për përdoruesit e tjerë. Përfshin gjithashtu +shpërndarjen për ta të versioneve tuaja të ndryshuara. Software-i i lirë i +nxit forma të tilla bashkëpunimi, ndërsa software-i pronësor i ndalon ato. +E ndalon rishpërndarjen e kopjeve, dhe duke u mohuar përdoruesve kodin +burim, i pengon ata të bëjnë ndryshime. SaaSS-i ka të njëjtat efekte: nëse +punimi juaj në kompjuter zhvillohet nëpër web, te shërbyesi i dikujt tjetër, +nga kopja e dikujt tjetër e një programi, nuk e shihni apo prekni dot +software-in që kryen përllogaritjet për ju, ndaj nuk mund ta rishpërndani +ose ndryshoni dot.

+ +

Përfundim

+ +

Ne e meritojmë të kemi kontroll mbi punimin tonë në kompjuter; si mund ta +fitojmë këtë kontroll? Duke mos pranuar software jo të lirë në kompjuterët +që zotërojmë ose përdorim rregullisht, dhe duke mos pranuar SaaSS-e. Duke + zhvilluar software të +lirë (ata prej nesh që janë programues). Duke mos pranuar të zhvillojmë +ose promovojmë software jo të lirë ose SaaSS-e. Duke i përhapur këto ide te të tjerët.

+ +

Ne dhe mijëra përdorues e kemi bërë këtë që prej 1984-s, prej kësaj kemi +tani sistemin operativ të lirë GNU/Linux që kushdo—programues ose +jo—mund ta përdorë. Bashkojuni kauzës sonë, si programues ose si +veprimtar. Le t’i çlirojmë të tërë përdoruesit e kompjuterit.

+ +
+ + +
+ + + + + + + + + -- cgit v1.2.3