diff options
Diffstat (limited to 'talermerchantdemos/blog/articles/sq/surveillance-vs-democracy.html')
| -rw-r--r-- | talermerchantdemos/blog/articles/sq/surveillance-vs-democracy.html | 674 |
1 files changed, 674 insertions, 0 deletions
diff --git a/talermerchantdemos/blog/articles/sq/surveillance-vs-democracy.html b/talermerchantdemos/blog/articles/sq/surveillance-vs-democracy.html new file mode 100644 index 0000000..bfbd850 --- /dev/null +++ b/talermerchantdemos/blog/articles/sq/surveillance-vs-democracy.html @@ -0,0 +1,674 @@ +<!--#set var="ENGLISH_PAGE" value="/philosophy/surveillance-vs-democracy.en.html" --> + +<!--#include virtual="/server/header.sq.html" --> +<!-- Parent-Version: 1.90 --> + +<!-- This file is automatically generated by GNUnited Nations! --> +<title>Sa Mbikëqyrje Mund të Përballojë Demokracia? - Projekti GNU - Free Software +Foundation</title> +<style type="text/css" media="print,screen"><!-- +#intro { margin: 2em auto 1.5em; } +.pict.wide { width: 23em; } +.pict p { margin-top: .2em; } +@media (min-width: 55em) { + #intro { max-width: 55em; } + .pict.wide { margin-bottom: 0; } +} +--> +</style> + +<!-- GNUN: localize URL /graphics/dog.small.jpg --> +<!--#include virtual="/philosophy/po/surveillance-vs-democracy.translist" --> +<!--#include virtual="/server/banner.sq.html" --> +<h2 class="center">Sa Mbikëqyrje Mund të Përballojë Demokracia?</h2> + +<address class="byline center">nga <a href="http://www.stallman.org/">Richard Stallman</a></address> + +<!-- rms: I deleted the link because of Wired's announced + anti-ad-block system --> +<blockquote class="center"><p><em>Një version i këtij artikulli u botua së pari në <cite>Wired</cite> në +tetor 2013.<br /> +Shihni edhe mundësinë e leximit të “<a +href="https://www.theguardian.com/commentisfree/2018/apr/03/facebook-abusing-data-law-privacy-big-tech-surveillance">Një +propozim radikal për t’i mbajtur të parrezik të dhënat tuaja +personale</a>,” botuar në <cite>The Guardian</cite> në +prill 2018.</em></p></blockquote> + +<div class="article"> + +<div id="intro"> +<div class="pict wide"> +<a href="/graphics/dog.html"> +<img src="/graphics/dog.small.jpg" alt="Karikaturë e një qeni që hap sytë i çuditur para tre reklamave që u shfaqën +në ekranin e kompjuterit të tij…" /></a> +<p>“Nga e morën vesh që jam qen?”</p> +</div> + +<p>Falë atyre që na zbuloi Edward Snowden, e dimë që niveli i sotëm i +mbikëqyrjes së përgjithshme në shoqëri është i papërputhshëm me të drejtat e +njeriut. Këtë e ripohojnë qartë rëniet në qafë dhe proceset gjyqësore të +vazhdueshme ndaj disidentëve, burimeve të informacionit dhe gazetarëve në +ShBA. Na duhet ta zvogëlojmë nivelin e mbikëqyrjes së përgjithshme, por +deri ku? Ku bie saktësisht <em>niveli maksimum i mbikëqyrjes</em>, të cilin +duhet të sigurohemi të mos tejkalohet? Është niveli përtej të cilit +mbikëqyrja fillon e plekset me funksionimin e demokracisë, pra kur +nxjerrësit e sekreteve (të tillë si Snowden-i) ka shumë gjasa të zbulohen.</p> +</div> +<div class="columns" style="clear:both"> +<p>Të përballur me fshehtësinë e qeverive, ne populli varemi nga nxjerrësit e +sekreteve <a href="https://www.eff.org/deeplinks/2013/11/reddit-tpp-ama">të +na rrëfejnë se çfarë po bën shteti</a>. (Kjo na u kujtua sërish gjatë +2019-s, teksa nxjerrës të ndryshëm sekretesh i dhanë publikut shtesa të <a +href="https://www.commondreams.org/views/2019/09/27/trumps-ukraine-scandal-shows-why-whistleblowers-are-so-vital-democracy">informacioneve +rreth përpjekjeve të Trump-it për të rrëzuar presidentin e Ukrainës</a>.) +Por mbikëqyrja e sotme i tremb nxjerrësit potencialë të sekreteve, çka do të +thotë se është e tepruar. Për të shëndoshur kontrollin tonë demokratik mbi +shtetin, duhet ta zvogëlojmë mbikëqyrjen deri në atë pikë, sa nxjerrësit e +sekreteve ta dinë se nuk rrezikohen.</p> + +<p>Përdorimi i software-it të lirë/libre, <a +href="/philosophy/free-software-even-more-important.html">që mbroj që prej +1983-shit</a>, është hapi i parë për të marrë kontrollin e jetës sonë +dixhitale, dhe kjo përfshin parandalimin e survejimit. Nuk mund t’i zëmë +besë software-it jo të lirë; NSA-ja <a +href="https://web.archive.org/web/20130622044225/http://blogs.computerworlduk.com/open-enterprise/2013/06/how-can-any-company-ever-trust-microsoft-again/index.htm">përdor</a> +dhe madje <a +href="http://www.theguardian.com/world/2013/sep/05/nsa-gchq-encryption-codes-security">krijon</a> +në software jo të lirë dobësi sigurie që të mësyjë kompjuterët dhe +rrugëzuesit tanë. Software-i i Lirë na jep kontroll mbi kompjuterët tanë, +por <a href="http://www.wired.com/opinion/2013/10/149481/">kaq nuk na e +mbron privatësinë, pasi fusim këmbët në Internet</a>.</p> + +<p><a +href="http://www.theguardian.com/world/2013/oct/10/nsa-surveillance-patriot-act-author-bill">Në +ShBA po hartohet legjislacion dypartiak për të “reduktuar fuqinë e +mbikëqyrjes së brendshme”</a>, por duke u mbështetur në kufizimin e +përdorimit nga ana e qeverisë të dosjeve tona virtuale. Kjo nuk do të +mjaftojë për të mbrojtur nxjerrësit e sekreteve, nëse “kapja e +nxjerrësit të sekreteve” është përligjje për të patur akses të +mjaftueshëm për identifikimin e tyre. Na duhet të shkojmë më tej.</p> +</div> + +<h3 class="subheader" style="clear: both">Kufiri i Sipërm i Mbikëqyrjes në një Demokraci</h3> + +<div class="columns"> +<p>Nëse nxjerrësit e sekreteve nuk guxojnë të bëjnë të njohura krime dhe +gënjeshtra, humbasim grimën e fundit të kontrollit të efektshëm mbi qeverinë +dhe institucionet tona. Ky është shpjegimi pse mbikëqyrja që i bën të +mundur shtetit të gjejë se kush ka folur me një reporter është teprim +mbikëqyrjeje—shumë, për ta përballuar demokracia.</p> + +<p>Një zyrtar i paemër i qeverisë së ShBA-ve u tha në mënyrë ogurzezë +gazetarëve më 2011 se <a +href="http://www.rcfp.org/browse-media-law-resources/news-media-law/news-media-and-law-summer-2011/lessons-wye-river">ShBA-të +nuk do të thërrasin reporterë në gjyqe, ngaqë “E dimë se me kë keni +folur.”</a> Për ta ditur këtë, ndonjëherë <a +href="http://www.theguardian.com/media/2013/sep/24/yemen-leak-sachtleben-guilty-associated-press">është +kërkuar të sillen në gjyq regjistrimet e telefonatave të gazetarëve</a> por +Snowden-i na ka treguar se në fakt këtë e pësojnë krejt thirrjet telefonike +të gjithkujt në ShBA, gjithmonë, <a +href="https://www.theguardian.com/world/interactive/2013/jun/06/verizon-telephone-data-court-order">nga +Verizon-i</a> dhe <a +href="http://www.marketwatch.com/story/nsa-data-mining-digs-into-networks-beyond-verizon-2013-06-07">nga +kompani të tjera po ashtu</a>.</p> + +<p>Veprimtarive opozitare dhe disidente u nevojitet të mbajnë të fshehta, +përballë shtetesh që janë gati të luajnë rrengje të ndyta me to. ACLU e ka +dëshmuar <a +href="http://www.aclu.org/files/assets/Spyfiles_2_0.pdf">praktikën +sistematike të infiltrimit të grupeve paqësore disidente</a> nga ana e +qeverive të ShBA-ve, me pretekstin se mes tyre mund të ketë terroristë. +Pika ku mbikëqyrja bëhet e tepruar është pika kur shteti mund të gjejë se +kush ka folur me një gazetar të njohur ose me një disident të njohur.</p> +</div> + +<h3 class="subheader">Informacioni, Pasi Mblidhet, Do Të Keqpërdoret</h3> + +<div class="columns"> +<p id="willbemisused">Kur njerëzit e pranojnë se niveli i mbikëqyrjes së përgjithshme është shumë +i lartë, përgjigja e parë është të propozohen kufij për hyrjen në të dhënat +e grumbulluara. Kjo duket gjë e mirë, por nuk do ta zgjidhë problemin, as +edhe sado pak, madje edhe nëse supozohet se qeveria u bindet rregullave. +(NSA-ja i dredhoi gjykatës FISA, e cila u shpreh se <a +href="http://www.wired.com/threatlevel/2013/09/nsa-violations/">nuk qe në +gjendje të bënte me efektshmëri fajtore NSA-në</a>.) Përligjja për hyrje në +të dhënat do të jenë dyshimet për një krim, prandaj sapo një nxjerrës +sekreti të akuzohet për “spiunazh,” gjetja e +“spiunit” do të shërbejë si justifikim për hyrje në materialin e +grumbulluar.</p> + +<p>Në praktikë, as që mund të presim që agjencitë shtetërore të sajojnë +justifikime për të kënaqur rregullat mbi përdorim survejimi të +dhënash—ngaqë agjenictë në ShBA <a +href="https://theintercept.com/2018/01/09/dark-side-fbi-dea-illegal-searches-secret-evidence/">gënjejnë +tashmë për të mbuluar shkeljen e rregullave</a>. Këto rregulla nuk janë +menduar me gjithë mend për t’iu nënshtuar atyre; në vend të kësaj, janë një +përrallë që mund ta besojmë, në daçim.</p> + +<p>Për më tepër, ekipi i shtetit për mbikëqyrjen do t’i keqpërdorë të dhënat, +për arsye personale. Disa agjentë të NSA-së <a +href="http://www.theguardian.com/world/2013/aug/24/nsa-analysts-abused-surveillance-systems">i +përdorën sistemet e mbikëqyrjes në ShBA për të ndjekur të dashurat e +tyre</a>—të dikurshme, të tanishme, ose të ëndërruara—sipas një +praktike të quajtur “LOVEINT.” NSA-ja thotë se raste të tilla i +ka zbuluar dhe ndëshkuar ca herë; nuk e dimë se sa herë të tjera nuk janë +zbuluar. Por ngjarje të tilla nuk duhet të na befasojnë, ngaqë policia prej +kohësh e ka përdorur <a +href="https://web.archive.org/web/20160401102120/http://www.sweetliberty.org/issues/privacy/lein1.htm#.V_mKlYbb69I">mundësinë +e vet për hyrje në regjistrat e lejeve të drejtimit të automjeteve për të +gjurmuar dikë tërheqës apo tërheqëse</a>, praktikë e njohur si +“running a plate for a date”. Me <a +href="https://theyarewatching.org/issues/risks-increase-once-data-shared">sistemet +e reja dixhitale</a>, kjo praktikë është zgjeruar. Më 2016-n, një prokuror +u akuzua se kish falsifikuar nënshkrime gjykatësish për të siguruar një +autorizim për <a +href="http://gizmodo.com/government-officials-cant-stop-spying-on-their-crushes-1789490933"> +përgjimin e telefonit të dikujt që qe bërë objekt fiksimi +romantik</a>. AP-ja ka dijeni për <a +href="https://apnews.com/699236946e3140659fff8a2362e16f43">mjaft raste të +tjera në ShBA</a>. +</p> + +<p>Të dhënat e mbikëqyrjeve gjithmonë do të përdoren për qëllime të tjera, edhe +nëse kjo është e ndaluar. Kur të dhënat të jenë grumbulluar dhe shteti ka +mundësinë të hyjë në to, mund t’i keqpërdorë ato të dhëna në mënyra të +lemerishme, siç dëshmohet nga shembuj prej <a +href="http://falkvinge.net/2012/03/17/collected-personal-data-will-always-be-used-against-the-citizens/">Europës</a>, +<a +href="https://en.wikipedia.org/wiki/Japanese_American_internment">ShBA-ve</a>, +dhe tani së fundi <a +href="http://www.cbc.ca/news/world/terrifying-how-a-single-line-of-computer-code-put-thousands-of-innocent-turks-in-jail-1.4495021">Turqisë</a>. +(Konfuzioni i Turqisë rreth faktit se cilët e kanë përdorur vërtet programin +Bylock vetëm se e mahis padrejtësinë themelore të bërë me dashje, atë të +ndëshkimit arbitrar të njerëzve pse e kanë përdorur.) +</p> + +<p>Të dhënat personale të grumbulluara nga shteti janë pre edhe shtënies në +dorë nga ata që arrijnë të kapërcejnë sigurinë e shërbyesve, madje edhe nga +<a +href="https://www.techdirt.com/articles/20150612/16334231330/second-opm-hack-revealed-even-worse-than-first.shtml">sulmues +që punojnë për llogari shtetesh armiqësore</a>.</p> + +<p>Qeveritë mund ta përdorin lehtësisht mundësinë për mbikëqyrje masive për <a +href="http://www.nytimes.com/2015/06/22/world/europe/macedonia-government-is-blamed-for-wiretapping-scandal.html">përmbysje +të drejtpërdrejtë të demokracisë</a>.</p> + +<p>Mbikëqyrja tërësore, e përdorshme nga shteti, i lejon atij të kryejë +ekspedita masive peshkimi kundër cilitdo person. Që gazetaria dhe +demokracia të jenë të parrezikuara, na duhet të kufizojmë grumbullimin e të +dhënave në të cilat shteti futet lehtësisht.</p> +</div> + +<h3 class="subheader">Mbrojtja e Fuqishme Për Privatësinë Duhet Të Jetë Teknike</h3> + +<div class="columns"> +<p>Electronic Frontier Foundation dhe të tjera ente propozojnë një grup +parimesh ligjore të konceptuara për <a +href="https://necessaryandproportionate.org/text">parandalimin e abuzimeve +me mbikëqyrjen masive</a>. Këto parime përfshijnë, pikë kyçe këtu, mbrojtje +eksplicite ligjore për nxjerrës të sekretit; si pasojë, ato do të ishin të +masës së duhur për mbrojtjen e lirive demokratike—nëse adoptohen +tërësisht dhe zbatohen përgjithmonë pa përjashtime.</p> + +<p>Por, mbrojtje të tilla ligjore janë pre e synimeve të palëve të ndryshme: +siç e tregon historia e kohëve të fundit, ato mund anulohen (si tek FISA +Amendments Act), pezullohen, ose <a +href="http://www.nytimes.com/2009/04/16/us/16nsa.html">shpërfillen</a>.</p> + +<p>Ndërkaq, demagogët do të përmendin justifikimet e zakonshme si bazë për +mbikëqyrje tërësore; çfarëdo sulmi terrorist, madje edhe një i tillë gjatë +të cilit vriten vetëm një dorë personash, mund të fryhet për t’u dhënë atyre +një mundësi më tepër.</p> + +<p>Sikur kufijtë për hyrjen në të dhëna të liheshin mënjanë, do të qe njësoj +sikur të mos kishin ekzistuar kurrë: papritmas, dosje të grumbulluara gjatë +vitesh të tëra do të ishin në dorë të shtetit dhe agjentëve të tij për +keqpërdorim dhe, ato të grumbulluara nga kompani, për keqpërdorim privat po +ashtu. Nëse ne ama e ndalim grumbullimin e dosjeve për këdo, këto dosje nuk +do të ekzistojnë, dhe nuk do të ketë mënyrë për t’i përpiluar ato në mënyrë +prapavepruese. Një regjimi të ri joliberal do t’i duhej ta sendërtonte nga +e para mbikëqyrjen, dhe do të mblidhte të dhëna duke u nisur nga ajo datë. +Sa për pezullimin ose shpërfilljen përkohësisht të këtij ligji, ideja zor se +do të kish kuptim.</p> +</div> + +<h3 class="subheader">Së Pari, Mos u Bëni të Marrë</h3> + +<div class="columns"> +<p>Që të keni privatësi, nuk duhet ta hidhni tej: i pari që duhet të mbrojë +privatësinë tuaj jeni ju vetë. Shmangni identifikimin e vetes në sajte, +përdorini ata përmes Tor-it, dhe përdorni shfletues që i bllokojnë skemat që +ata përdorin për të gjurmuar vizitorët. Përdorni GNU Privacy Guard-in për +të fshehtëzuar lëndën e email-it tuaj. Blerjet paguajini me para në dorë.</p> + +<p>Mbajini vetë të dhënat tuaja; mos i depozitoni të dhënat tuaja në shërbyesin +“e leverdishëm” të një kompanie. Megjithatë, një kopjeruajtje +të të dhënave tuaja është e parrezikshme t’ia besoni një shërbimi komercial, +me kusht që të dhënat t’i keni fshehtëzuar, përfshi këtu emra kartelash, me +software të lirë, në kompjuterin tuaj, përpara se t’i ngarkoni.</p> + +<p>Për hir të privatësisë, duhet të shmangni software jo të lirë; nëse ua jepni +kontrollin e operacioneve të kompjuterit tuaj kompanive, <a +href="/malware/proprietary-surveillance.html">gjasat janë që këto t’ju +spiunojnë</a>. Shmangni <a +href="/philosophy/who-does-that-server-really-serve.html">shërbimet si +zëvendësime software-i </a>; veç dhënies të tjerëve të kontrollit mbi +punimin tuaj në kompjuter, kjo kërkon detyrimisht t’i dorëzoni në shërbyesin +e kompanisë krejt të dhënat përkatëse.</p> + +<p>Mbroni privatësinë e miqve dhe të njohurve tuaj. <a +href="http://bits.blogs.nytimes.com/2014/05/21/in-cybersecurity-sometimes-the-weakest-link-is-a-family-member/">Mos +i lëshoni në erë të dhënat e tyre personale</a> përjashto ato se si të +kontaktohen ata, dhe mos i jepni kurrë asnjë sajti listën e kontakteve tuaj +email ose telefonike. Mos i tregoni një kompanie, të tillë si Facebook-u, +asnjë gjë mbi miqtë tuaj të cilën ata nuk do të donin ta shihnin të botuar +në një gazetë. Madje më mirë, mos e përdorni fare Facebook-un. Mos pranoni +sisteme komunikimi që u kërkojnë përdoruesve të japin medoemos emrat e tyre +të vërtetë, edhe pse jeni të lumtur të jepni tuajin, meqë ato ushtrojnë +trysni mbi persona të tjerë që këta të heqin dorë nga privatësia.</p> + +<p>Vetëmbrojtja është thelbësore, por edhe mbrojtja më rigoroze e vetes është e +pamjaftueshme për mbrojtjen e privatësisë suaj në ose nga sisteme që nuk ju +përkasin ju. Kur ne komunikojmë me të tjerët ose endemi nëpër qytet, +privatësia jonë varet nga praktikat e shoqërisë. Mund t’u shmangemi disave +prej këtyre sistemeve që mbikëqyrin komunikimet dhe lëvizjet tona, por jo të +gjithëve. Pa mëdyshje, zgjidhja më e mirë është të bëhen tërë këta sisteme +të reshtin mbikëqyrjen e njerëzve për krejt rastet e tjera, hiq ato për +dyshime të përligjura.</p> +</div> + +<h3 class="subheader">Çdo Sistem Duhet Ta Hartojmë Me Privatësinë Në Mendje</h3> + +<div class="columns"> +<p>Nëse nuk duam një shoqëri mbikëqyrjeje tërësore, duhet ta konsiderojmë +mbikëqyrjen një lloj ndotjeje sociale, dhe ta kufizojmë ndikimin e +mbikëqyrjes prej çdo sistemi të ri dixhital po njësoj siç kufizojmë ndikimin +mjedisor të një konstruksioni fizik.</p> + +<p>Për shembull: Matësit e “mençur” të energjisë elektrike i +mburrin se i dërgojnë çast pas çasti kompanisë së energjisë të dhëna mbi +përdorimin e energjisë nga secili konsumator, përfshi krahasim me +përdoruesit në përgjithësi. Kjo është sendërtuar duke u bazuar mbi +mbikëqyrje të përgjithshme, por nuk kërkon ndonjë mbikëqyrje. Për kompaninë +e energjisë do të ishte e lehtë të llogariste mesataren e përdorimit në një +lagje duke pjesëtuar sasinë e përgjithshme të konsumuar me numrin e +pajtimtarëve, dhe këtë t’ua dërgojë matësve. Matësi i çdo konsumatori mund +të krahasonte kështu regjistrimin e tij, përgjatë cilësdo periudhe kohore, +me mesataren e përdorimit për atë periudhë. I njëjti përfitim, ama pa +mbikëqyrje!</p> + +<p>Na duhet të hartojmë të tillë privatësi në krejt sistemet tona +dixhitale. [<a href="#ambientprivacy">1</a>].</p> +</div> + +<h3 class="subheader">Kurë për Grumbullimin e të Dhënave: Të Lihen të Hapërdara</h3> + +<div class="columns"> +<p>Një rrugë për ta bërë mbikëqyrjen të parrezikshme për privatësinë është të +<a name="dispersal">mbahen të dhënat të shpërndara dhe në mënyrë të tillë që +hyrja në to të jetë e paleverdishme</a>. Kamerat e dikurshme të sigurisë +nuk qenë kërcënim për privatësinë (<a href="#privatespace">*</a>). +Regjistrimet depozitoheshin dhe ruheshin me kushtin paraprak: vetëm për disa +javë. Ngaqë hyrja në to dhe përdorimi i tyre nuk qe gjë e kollajtë, nuk qe +bërë kurrë në shkallë masive; ato hapeshin dhe përdoreshin vetëm në vende ku +dikush kish njoftuar për një shkelje të ligjit. Do të ishte e pamundur të +grumbulloheshin fizikisht miliona shirita regjistrimesh çdo ditë dhe të +shiheshin apo kopjoheshin.</p> + +<p>Sot, kamerat e sigurisë janë bërë kamera mbikëqyrjeje: ato janë të lidhura +në Internet, që regjistrimet të mund të grumbullohen në një qendër të +dhënash dhe të ruhen përgjithmonë. Në Detroit, policët ushtrojnë trysni mbi +bizneset për t’u dhënë <a +href="https://www.detroitnews.com/story/news/local/detroit-city/2018/01/23/detroit-green-light/109524794/">hyrje +të pakufizuar në kamerat e tyre të survejimit</a>, që kështu të mund të +shohin përmes tyre në çfarëdo kohe, gjithë kohën. Kjo është që tani e +rrezikshme, por ka për t’u bërë edhe më keq. Përparimet teknike në njohjen +e fytyrave mund të sjellin një ditë kur gazetarët e dyshuar të ndiqen rrugës +gjithë kohën, për të parë se me kë bisedojnë.</p> + +<p>Shpesh, vetë kamerat e lidhura me Internetin, kanë siguri dixhitale që ta +shpif, që do të thotë se <a +href="https://www.csoonline.com/article/2221934/cia-wants-to-spy-on-you-through-your-appliances.html">kushdo +mund të vëzhgojë atë që sheh syri i kamerës</a>. Kjo i bën kamerat e +lidhura në internet një kërcënim të madh për sigurinë dhe për privatësinë. +Për hir të privatësisë, duhet të ndalojmë përdorimin e kamerave të lidhura +me Internetin të fokusuara ku dhe kur ka publik, hiq rastin kur ato mbahen +nga të pranishëm në këto vende publike. Gjithkush duhet të jetë i lirë të +postojë, me raste, foto dhe regjistrime video, por grumbullimi sistematik në +Internet i të dhënave të tilla duhet të kufizohet.</p> + +<p><a name="privatespace"><b>*</b></a>Po marr si të mirëqenë që kamera e +sigurisë sheh brenda një dyqani, ose mbi një rrugë. Cilado kamera e drejtuar +mbi hapësirën private të dikujt, nga dikush tjetër, cenon privatësinë, por +ky është problem tjetër.</p> +</div> + +<h3 id="digitalcash" class="subheader">Kurë për Mbikëqyrje Internet Nga Tregtia</h3> + +<div class="columns"> +<p>Shumica e të dhënave vjen nga veprimtaritë dixhitale të vetë njerëzve. +Zakonisht të dhënat grumbullohen së pari nga kompanitë. Por kur vjen fjala +për kërcënimin e privatësisë dhe demokracisë, nuk ka dallim mes mbikëqyrjes +së bërë drejtpërdrejt nga shteti apo të deleguar një biznesi, ngaqë shteti +mund t’i ketë të dhënat që mbledhin kompanitë.</p> + +<p>Përmes PRISM-it, NSA-ja ka <a +href="https://www.commondreams.org/headline/2013/08/23-2">hyrë në bazat e të +dhënave të mjaft korporatave të mëdha të Internetit</a>. AT&T-ja ka +ruajtur krejt regjistrimet e veta të thirrjeve telefonike që prej 1987-s dhe +<a +href="http://www.nytimes.com/2013/09/02/us/drug-agents-use-vast-phone-trove-eclipsing-nsas.html?_r=0">ia +jep ato DEA-s</a> për kërkime, kur i është kërkuar. Në këndvështrim të +ngushtë, qeveria e ShBA-ve nuk i zotëron këto të dhëna, por në terma +praktikë i zotëron po njësoj. Disa kompani i mburrin se <a +href="https://www.eff.org/who-has-your-back-government-data-requests-2015">u +kanë rezistuar, me aq sa munden, kërkesave për të dhëna nga qeveria</a>, por +kjo mund të kompensojë vetëm pjesërisht dëmin që shkaktojnë përmes +grumbullimit të këtyre të dhënave. Veç kësaj, mjaft nga këto kompani, i +keqpërdorin vetë të dhënat ose ua furnizojnë ato tregtarëve të të dhënave.</p> + +<p>Synimi për ta bërë gazetarinë dhe demokracinë të pakërcënuar kërkon atëherë +që të reduktojmë të dhënat e grumbulluara rreth njerëzish nga çfarëdo enti, +jo thjesht nga shteti. Duhet t’i rikonceptojmë sistemet tona dixhitale që +të mos grumbullojnë të dhëna rreth përdoruesve të tyre. Nëse u duhen të +dhëna dixhitale rreth transaksioneve tona, nuk duhet lejuar që t’i mbajnë +ato më gjatë se një interval të shkurtër kohe përtej atij që nevojitet +doemos për çka po kryejnë për ne.</p> + +<p>Një nga shkaqet e nivelit të tanishëm të mbikëqyrjes në Internet është fakti +që sajtet financohen përmes reklamave të bazuara në ndjekjen e veprimtarisë +dhe prirjeve të përdoruesve. Kjo e shndërron një bezdi të +thjeshtë—reklamën, që mund të mësohemi ta shpërfillim—në një +sistem mbikëqyrjeje që na dëmton, pavarësisht se e dimë apo nuk e dimë. +Blerjet nëpërmjet Internetit gjithashtu përdoren për të ndjekur përdoruesit +e tyre. Dhe ne të gjithë e dimë që “rregullat e privatësisë” +janë më tepër justifikime për të shkelur privatësinë, se sa angazhime për ta +mbrojtur atë.</p> + +<p>Mund t’i ndreqnim të dy problemet duke bërë tonin një sistem pagesash +anonime—anonim për atë që paguan, kuptohet. (Nuk duam që ai që +paguhet, t’u bëjë bisht taksave.) <a +href="http://www.wired.com/opinion/2013/05/lets-cut-through-the-bitcoin-hype/">Bitcoin-i +nuk është anonim</a>, pavarësisht se ka përpjekje për të zhvilluar mënyra që +të paguani me Bitcoin në mënyrë anonime. Sido qoftë, teknologjia për <a +href="http://www.wired.com/wired/archive/2.12/emoney_pr.html">paranë +dixhitale u zhvillua së pari në vitet ’80</a>; software-i GNU për ta bërë +këtë quhet <a href="http://taler.net/">GNU Taler</a>. Tani kemi nevojë +vetëm për marrëveshje të përshtatshme mes bizneseve, dhe që shteti të mos i +pengojë ato.</p> + +<p>Një tjetër metodë për pagesa anonime do të mund të përdorte <a +href="https://stallman.org/articles/anonymous-payments-thru-phones.html">karta +telefonike të parapaguara</a>. Është më pak e volitshme, por shumë e lehtë +të sendërtohet.</p> + +<p>Një kërcënim i mëtejshëm nga grumbullimi i të dhënave personale prej sajteve +është se cenuesit e sigurisë mund të hyjnë në to, t’i marrin dhe t’i +keqpërdorin. Kjo përfshin hollësi kartash krediti të konsumatorëve. Një +sistem pagesash anonime do t’i jepte fund këtij rreziku: një e çarë sigurie +te sajti nuk do t’ju bënte dëm, nëse sajti nuk di asnjë gjë rreth jush.</p> +</div> + +<h3 class="subheader">Kurë për Mbikëqyrjen e Udhëtimeve</h3> + +<div class="columns"> +<p>Duhet ta shndërrojmë mbledhjen e pagesave dixhitale të lidhura me udhëtimet +në mbledhje pagesash anonime (duke përdorur para dixhitale, për shembull). +Sistemet e leximit të targave <a +href="https://www.eff.org/deeplinks/2018/11/eff-and-muckrock-release-records-and-data-200-law-enforcement-agencies-automated">njohin +krejt targat</a>, dhe <a +href="http://news.bbc.co.uk/2/hi/programmes/whos_watching_you/8064333.stm">të +dhënat mund të ruhen përgjithmonë</a>; do të duhej që ligji të kërkonte të +dalloheshin dhe të regjistroheshin vetëm ato targa që gjenden në një listë +automjetesh që kërkohen me urdhër gjykate. Sipas një alternative më pak të +sigurt do të regjistroheshin krejt automjetet, në shkallë vendore, por vetëm +për pak ditë, dhe të dhënat e plota të mos jepen nëpërmjet Internetit; hyrja +në të dhënat do të duhej kufizuar në kërkime për numra sipas një liste me +targa për të cilat ka urdhër gjykate.</p> + +<p>Lista “no-fly” e ShBA-ve duhet shfuqizuar, sepse përbën <a +href="https://www.aclu.org/blog/national-security-technology-and-liberty-racial-justice/victory-federal-court-recognizes">ndëshkim +pa gjyq</a>.</p> + +<p>Është e pranueshme të kihet një listë njerëzish të cilët të kontrollohen me +kujdes të veçantë, tok me bagazhet e tyre, dhe pasagjerët anonimë në +fluturimet e brendshme mund të trajtohen sikur të ishin në këtë listë. +Është gjithashtu e pranueshme të mos lejohen ata që nuk janë shtetas, nëse +nuk u është lejuar të hyjnë fare në vend, të hipin në fluturime drejt një +vendi. Kjo do të duhej të ishte e mjaftë për krejt qëllimet e ligjshme.</p> + +<p>Mjaft sisteme transiti masiv përdorin për pagesa ndonjë lloj karte të mençur +ose RFID. Këto sisteme grumbullojnë të dhëna personale: nëse e bëni vetëm +një herë gabimin të paguani me to dhe jo me para klasike, ato e +përshoqërojnë përgjithmonë kartën me emrin tuaj. Për më tepër, regjistrojnë +gjithçka ka të bëjë me udhëtimet përshoqëruar secilës kartë. Të marra +bashkë, bëhen mbikëqyrje masive. Ky grumbullim të dhënash duhet reduktuar.</p> + +<p>Shërbimet e orientimit dhe hartave kryejnë mbikëqyrje: kompjuteri i +përdoruesit i tregon shërbimit të hartave vendin dhe ku dëshiron përdoruesi +të mbërrijë; mandej shërbyesi përcakton rrugën dhe ia dërgon kompjuterit të +përdoruesit, i cili e shfaq. Sot, ka gjasa që shërbyesi i regjistron vendet +e përdoruesve, ngaqë asgjë nuk ia ndalon. Kjo mbikëqyrje nuk është së +brendshmi e domosdoshme, dhe mund të shmanget përmes rikonceptimit: +software-i lirë/libre në kompjuterin e përdoruesit mund të shkarkojë të +dhëna harte për zonat që i interesojnë (nëse nuk janë shkarkuar tashmë), të +përllogarisë rrugën, dhe ta shfaqë, pa i treguar kujt ndonjëherë se ku +gjendet apo ku dëshiron të shkojë përdoruesi.</p> + +<p>Sistemet për dhënien e biçikletave me qira, etj., mund të hartohen në mënyrë +të tillë që identiteti i qiramarrësit të njihet vetëm brenda stacionit nga u +mor objekti me qira. Qiradhënësi do të njoftonte krejt stacionet se objekti +është “dhënë,”, që kështu, kur përdoruesi e jep mbrapsht në +cilindo stacion (përgjithësisht, një i ndryshëm nga fillestari), ai stacion +do ta dijë se ku dhe kur qe marrë me qira objekti. Do të njoftojë stacionin +tjetër se objekti nuk është më “i dhënë.” Do të llogarisë +gjithashtu faturën e përdoruesit, dhe do t’ia dërgojë (pasi të presë një +numër të rastësishëm minutash) qendrës së një vargu stacionesh, në mënyrë që +qendra të mos gjejë dot se nga cili stacion erdhi fatura. Pasi të jetë +kryer kjo, stacioni ku u dorëzua objekti pas përdorimit do të harronte +gjithçka rreth transaksionit. Nëse një objekt mbetet “i dhënë” +për një kohë të gjatë, stacioni nga u mor me qira mund të njoftojë qendrën; +në këtë rast, mund ta dërgojë identitetin e qiramarrësit menjëherë.</p> +</div> + +<h3 class="subheader">Kurë për Dosjet e Komunikimeve</h3> + +<div class="columns"> +<p>Mundësuesit e shërbimeve Internet dhe kompanitë telefonike ruajnë të dhëna +të zgjeruara mbi kontaktet e përdoruesve të tyre (shfletim, thirrje +telefonike, etj). Me telefonat celularë, ata <a +href="http://www.zeit.de/digital/datenschutz/2011-03/data-protection-malte-spitz">regjistrojnë +gjithashtu vendndodhje fizike të përdoruesve</a>. Këto dosje i ruajnë për +një kohë të gjatë: mbi 30 vjet, në rastin e AT&T-së. Së shpejti madje +do të <a +href="http://www.wired.com/opinion/2013/10/the-trojan-horse-of-the-latest-iphone-with-the-m7-coprocessor-we-all-become-qs-activity-trackers/">regjistrojnë +veprimtarinë e trupit të përdoruesit</a>. Duket se <a +href="https://www.aclu.org/blog/national-security-technology-and-liberty/it-sure-sounds-nsa-tracking-your-location">NSA-ja +i grumbullon të dhënat mbi vendndodhjet e celularëve</a> në stil tregu +shumice.</p> + +<p>Komunikimi i pambikëqyrur është i pamundur atje ku sistemet krijojnë dosje +të tilla. Prandaj do të duhej të ishte e paligjshme të krijohen ose ruhen +ato. ISP-të dhe kompanitë telefonike nuk duhet të lejohen të ruajnë +informacion të tillë për një kohë të gjatë, në mungesë të një urdhri gjykate +për të përgjuar një palë të caktuar.</p> + +<p>Kjo zgjidhje nuk është plotësisht e kënaqshme, ngaqë nuk do ta ndalë +grumbullimin material nga qeveria të krejt të dhënave sapo të +krijohen—që është ajo çka <a +href="http://www.guardian.co.uk/world/2013/jun/06/nsa-phone-records-verizon-court-order">bëjnë +ShBA-të me disa ose me të tëra kompanitë telefonike</a>. Do të na duhet të +bazohemi në ndalimin me ligj. Sidoqoftë, kaq do të ishte më mirë se sa +gjendja e tanishme, ku ligji përkatës (ligji PAT RIOT Act) nuk e ndalon +qartazi këtë praktikë. Për më tepër, nëse qeveria i kthehet këtij lloj +mbikëqyrje, nuk do të merrte të dhëna mbi thirrjet telefonike të gjithkujt +të bëra përpara asaj kohe.</p> + +<p>Lidhur me privatësinë rreth se me kë shkëmbeni email, një zgjidhje e +thjeshtë e pjesshme është që ju dhe të tjerët të përdorni shërbime email në +një vend që nuk do të bashkëpunonte kurrë me qeverinë tuaj, dhe të +komunikoni me njëri-tjetrin duke përdorur fshehtëzim. Megjithatë, Ladar +Levison (pronar i shërbimit email Lavabit, të cilin mbikëqyrja në ShBA u +përpoq ta korruptonte plotësisht) ka një ide më të sofistikuar për një +sistem fshehtëzimi, përmes të cilit shërbimi juaj email do të dinte vetëm se +ju i dërguat email një përdoruesi të shërbimit tim email, dhe shërbimi im +email do të dinte vetëm se unë kam marrë email prej një përdoruesi të +shërbimit tuaj email, por do të ishte e vështirë të përcaktohej se email-in +ma keni dërguar mua.</p> +</div> + +<h3 class="subheader">Ca Mbikëqyrje Ama Është e Nevojshme</h3> + +<div class="columns"> +<p>Që shteti të gjejë keqbërësit, lypset të jetë në gjendje të hetojë krime +specifike, ose dyshime për krime specifike të planifikuara, me një urdhër +gjykate. Me Internetin, aftësia për të përgjuar bashkëbisedimet telefonike +do të shtrihej natyrisht te aftësia për të përgjuar lidhjet Internet. Është +e lehtë të abuzohet me këtë aftësi për arsye politike, por është edhe e +nevojshme. Për fat të mirë, kjo nuk bën të mundur gjetjen e nxjerrësve të +sekretit pas faktit të kryer, nëse (siç këshilloj) ua pengojmë sistemeve +dixhitalë grumbullimin e dosjeve masive përpara faktit të kryer.</p> + +<p>Individët me fuqi speciale të akorduar nga shteti, të tillë si policët, e +humbasin të drejtën për privatësi dhe duhen mbikëqyrur. (Në fakt, policët +kanë term zhargon të tyrin për betim të rremë, “<a +href="https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Police_perjury&oldid=552608302">testilying</a>,” +ngaqë e bëjnë kaq shpesh, veçanërisht lidhur me protestuesit dhe <a +href="https://web.archive.org/web/20131025014556/http://photographyisnotacrime.com/2013/10/23/jeff-gray-arrested-recording-cops-days-becoming-pinac-partner/"> +fotografët</a>.) Një qytet në Kaliforni, që e bëri të detyrueshëm për +policët përdorimin e kamerave video në trup gjithë kohën, zbuloi se <a +href="http://www.motherjones.com/kevin-drum/2013/08/ubiquitous-surveillance-police-edition">përdorimi +i forcës prej tyre ra me 60%</a>. ACLU është në favor të kësaj.</p> + +<p><a +href="https://web.archive.org/web/20171019220057/http://action.citizen.org/p/dia/action3/common/public/?action_KEY=12266">Korporatat +nuk janë njerëz, ndaj as subjekt i të drejtave të njeriut</a>. Është e +ligjshme të kërkohet që bizneset të publikojnë hollësi të proceseve që mund +t’i shkaktojnë shoqërisë rreziqe kimike, biologjike, bërthamore, fiskale, +kompjuterike (p.sh., <a href="http://DefectiveByDesign.org">DRM</a>) ose +politike (p.sh., lobimi), në çfarëdo niveli që është i nevojshëm për +mirëqenien publike. Rreziku i këtyre operacioneve (sillni në mendje +rrjedhjen e naftës nga BP-ja, shpërthimet nga shkrirja e reaktorit në +Fukushima, dhe krizën fiskale të 2008-s) e bën më të vogël atë të +terrorizmit.</p> + +<p>Sido që të jetë, gazetaria duhet të mbrohet nga mbikëqyrja edhe kur kryhet +si pjesë e një biznesi.</p> +</div> +<div class="column-limit"></div> + +<div class="reduced-width"> +<p>Teknologjia dixhitale ka sjellë një rritje të tmerrshme të nivelit të +mbikëqyrjes së lëvizjeve, veprimeve dhe komunikimeve tona. Bëhet fjalë për +shumë më tepër se sa patëm provuar në vitet ’90, dhe <a +href="https://hbr.org/2013/06/your-iphone-works-for-the-secret-police">shumë +më tepër se sa patën provuar njerëzit pas Perdes së Hekurt</a> gjatë viteve +’80, dhe kufijtë e propozuar ligjorë mbi përdorimin nga shteti të të dhënave +të grumbulluara nuk do ta ndryshonin gjendjen.</p> + +<p>Kompanitë po ndërtojnë mbikëqyrje edhe më hundëfutëse. Ka zëra që thonë se +mbikëqyrja gjithkund, e rrënjosur në kompani të tilla si Facebook-u, mund të +kenë efekte të thella në <a +href="https://www.theguardian.com/technology/2015/aug/10/internet-of-things-predictable-people">mënyrën +se si mendojnë njerëzit</a>. Mundësi të tilla nuk janë të vlerësueshme me +saktësi; por kërcënimi ndaj demokracisë këtu s’është spekulim. Ekziston dhe +është i dukshëm që sot.</p> + +<p>Duhet ta kthejmë mbrapsht këtë rritje, veç në besofshim se vendet tona të +lira kanë vuajtur dikur nga deficite të rënda të mbikëqyrjes, dhe se duhej +të përgjoheshin më shumë se sa qenë përgjuar Bashkimi Sovjetik dhe Gjermania +Lindore. Kjo lyp ndaljen e grumbullimit masiv të të dhënave rreth njerëzve.</p> +</div> +<div class="column-limit"></div> + +<h3 style="font-size: 1.2em">Shënim Fundi</h3> +<ol> +<li id="ambientprivacy">Kushtit të <em>të qenit i pambikëqyrur</em> i është referuar si <a +href="https://idlewords.com/2019/06/the_new_wilderness.htm">privatësi +mjedisi</a>.</li> +</ol> +</div> + +<div class="translators-notes"> + +<!--TRANSLATORS: Use space (SPC) as msgstr if you don't have notes.--> + </div> +</div> + +<!-- for id="content", starts in the include above --> +<!--#include virtual="/server/footer.sq.html" --> +<div id="footer"> +<div class="unprintable"> + +<p>Ju lutemi, pyetjet dhe kërkesat e përgjithshme rreth FSF-së & GNU-së +dërgojini te <a href="mailto:gnu@gnu.org"><gnu@gnu.org></a>. Ka +gjithashtu <a href="/contact/">mënyra të tjera për t’u lidhur me</a> +FSF-në. Njoftimet për lidhje të dëmtuara dhe ndreqje apo këshilla të tjera +mund të dërgohen te <a +href="mailto:webmasters@gnu.org"><webmasters@gnu.org></a>.</p> + +<p> +<!-- TRANSLATORS: Ignore the original text in this paragraph, + replace it with the translation of these two: + + We work hard and do our best to provide accurate, good quality + translations. However, we are not exempt from imperfection. + Please send your comments and general suggestions in this regard + to <a href="mailto:web-translators@gnu.org"> + + <web-translators@gnu.org></a>.</p> + + <p>For information on coordinating and submitting translations of + our web pages, see <a + href="/server/standards/README.translations.html">Translations + README</a>. --> +Përpiqemi fort dhe bëjmë sa mundemi për të ofruar përkthime me cilësi të +mirë dhe të përpikta. Megjithatë, nuk jemi të përjashtuar nga +papërsosmëritë. Ju lutemi, komentet dhe këshillat e përgjithshme lidhur me +këtë dërgojini te <a +href="mailto:web-translators@gnu.org"><web-translators@gnu.org></a>.</p><p>Për +të dhëna mbi bashkërendimin dhe parashtrimin e përkthimeve të faqeve tona +web, shihni <a href="/server/standards/README.translations.html">README për +përkthimet</a>.</p> +</div> + +<!-- Regarding copyright, in general, standalone pages (as opposed to + files generated as part of manuals) on the GNU web server should + be under CC BY-ND 4.0. Please do NOT change or remove this + without talking with the webmasters or licensing team first. + Please make sure the copyright date is consistent with the + document. For web pages, it is ok to list just the latest year the + document was modified, or published. + + If you wish to list earlier years, that is ok too. + Either "2001, 2002, 2003" or "2001-2003" are ok for specifying + years, as long as each year in the range is in fact a copyrightable + year, i.e., a year in which the document was published (including + being publicly visible on the web or in a revision control system). + + There is more detail about copyright years in the GNU Maintainers + Information document, www.gnu.org/prep/maintain. --> +<p>Të drejta kopjimi © 2015, 2016, 2017, 2018, 2019, 2020 Richard Stallman</p> + +<p>Kjo faqe mund të përdoret sipas një licence <a rel="license" +href="http://creativecommons.org/licenses/by-nd/4.0/">Creative Commons +Attribution-NoDerivatives 4.0 International License</a>.</p> + +<!--#include virtual="/server/bottom-notes.sq.html" --> +<div class="translators-credits"> + +<!--TRANSLATORS: Use space (SPC) as msgstr if you don't want credits.--> + </div> + +<p class="unprintable"><!-- timestamp start --> +U përditësua më: + +$Date: 2020/10/06 08:42:13 $ + +<!-- timestamp end --> +</p> +</div> +</div> +<!-- for class="inner", starts in the banner include --> +</body> +</html> |