diff options
Diffstat (limited to 'talermerchantdemos/blog/articles/sq/android-and-users-freedom.html')
| -rw-r--r-- | talermerchantdemos/blog/articles/sq/android-and-users-freedom.html | 368 |
1 files changed, 368 insertions, 0 deletions
diff --git a/talermerchantdemos/blog/articles/sq/android-and-users-freedom.html b/talermerchantdemos/blog/articles/sq/android-and-users-freedom.html new file mode 100644 index 0000000..2809a4e --- /dev/null +++ b/talermerchantdemos/blog/articles/sq/android-and-users-freedom.html @@ -0,0 +1,368 @@ +<!--#set var="ENGLISH_PAGE" value="/philosophy/android-and-users-freedom.en.html" --> + +<!--#include virtual="/server/header.sq.html" --> +<!-- Parent-Version: 1.96 --> +<!-- This page is derived from /server/standards/boilerplate.html --> +<!--#set var="TAGS" value="essays aboutfs practice" --> +<!--#set var="DISABLE_TOP_ADDENDUM" value="yes" --> + +<!-- This file is automatically generated by GNUnited Nations! --> +<title>Android-i dhe Liria e Përdoruesit - Projekti GNU - Free Software Foundation</title> + +<!--#include virtual="/philosophy/po/android-and-users-freedom.translist" --> +<!--#include virtual="/server/banner.sq.html" --> +<!--#include virtual="/philosophy/ph-breadcrumb.sq.html" --> +<!--GNUN: OUT-OF-DATE NOTICE--> +<!--#include virtual="/server/top-addendum.sq.html" --> +<div class="article reduced-width"> +<h2>Android-i dhe Liria e Përdoruesit</h2> + +<address class="byline">nga Richard Stallman</address> + +<p> +Deri në ç’shkallë e respekton Android-i lirinë e përdoruesve të tij? Për një +përdorues kompjuteri që vlerëson lirinë, kjo është pyetja më e rëndësishme +që duhet bërë për çfarëdo sistemi <em>software</em>.</p> + +<p>Në <a href="https://fsf.org">lëvizjen për <em>software</em> të +lirë/libre</a>, zhvillojmë <em>software</em> që respekton lirinë e +përdoruesve, që ne dhe ju t’i rrimë larg software-it që nuk e +respekton. Përkundrazi, ideja e “burimit të hapët” përqendrohet te se si +zhvillohet kodi; bëhet fjalë për një tjetër rrymë mendimi, vlera kryesore e +së cilës është <a +href="/philosophy/open-source-misses-the-point.html">cilësia e kodit, në +vend se liria</a>. Ndaj, shqetësimi këtu s’është nëse është apo jo “<a +href="/philosophy/free-open-overlap.html">i hapët</a>” Android-i, por nëse i +lejon përdoruesit të jenë të lirë.</p> + +<p>Android-i është një sistem operativ kryesisht për telefona dhe pajisje të +tjera celulare, që përbëhet nga Linux (kerneli i Torvalds-it), disa +biblioteka, një platformë Java dhe disa aplikacione. Hiq Linux-in, +software-i i versioneve 1 dhe 2 të Android-it qe zhvilluar kryesisht nga +Google; Google e hodhi në qarkullim nën licencën Apache 2.0, e cila është +një licencë dorëlëshuar software-i të lirë, pa <a +href="/licenses/copyleft.html">copyleft</a>.</p> + +<p>Versioni i Linux-it i përfshirë në Android s’është tërësisht +<em>software</em> i lirë, ngaqë përmban “binary blobs” jo të lirë (njësoj si +versioni Linux i Torvalds-it), disa prej të cilëve përdoren vërtet në disa +pajisje Android. Platformat Android përdorin gjithashtu të tjerë +<em>firmware</em> jo të lirë dhe biblioteka jo të lira. Veç tyre, kodi burim +i versioneve 1 dhe 2 të Android-it, siç hidhet në qarkullim nga Google, +është <em>software</em> i lirë—por ky kod është i pamjaftueshëm për ta +vënë pajisjen në punë. Disa nga aplikacionet që përgjithësisht vijnë tok me +Android-in janë edhe këto jo të lira.</p> + +<div class="announcement comment" role="complementary"> +<hr class="no-display" /> +<p>Përkrahni fushatën <a href="https://fsfe.org/activities/android/">Çlironi +Android-in Tuaj</a>.</p> +<hr class="no-display" /> +</div> + +<p>Android-i është shumë i ndryshëm nga <a +href="/gnu/thegnuproject.html">sistemi operativ GNU/Linux</a>, ngaqë përmban +shumë pak gjëra nga GNU. Vërtet, i vetmi përbërës që Android-i dhe +GNU/Linux-i kanë të përbashkët është Linux-i, kerneli. Personat që gabimisht +mendojnë se “Linux” i referohet krejt ndërthurjes GNU/Linux bëhen lëmsh nga +këto fakte dhe bëjnë pohime paradoksale të llojit “Android-i përmban Linux, +por s’është Linux”.(<a href="#linuxnote">1</a>) Pa këtë konfuzion, gjendja +është e thjeshtë: Android-i përmban Linux, por jo GNU; ndaj Android-i dhe +GNU/Linux-i janë më së shumti të ndryshëm, ngaqë krejt ç’kanë të përbashkët +është Linux-i.</p> + +<p>Brenda Android-it, kerneli Linux mbetet një program veçmas, me kodin e vet +burim nën <a href="/licenses/gpl-2.0.html">GNU GPL version 2</a>. Të +ndërthurësh Linux-in me kod nën licencë Apache 2.0 do të përbënte shkelje të +drejtash kopjimi, ngaqë GPL version 2 dhe Apache 2.0 janë <a +href="/licenses/license-list.html#apache2">të papërputhshëm</a>. Fjalët se +Google e ka konvertuar Linux-in në një farë mënyre sipas licencës Apache +janë të gabuara; Google s’ka fuqi të ndryshojë licencën në kodin e Linux-it +dhe s’provoi ta bënte një gjë të tillë. Nëse autorët e Linux-it do të +lejonin përdorimin e tij sipas <a href="/licenses/gpl.html">GPL version +3</a>, atëherë ai kod mund të ndërthurej me kod të licencuar nën Apache dhe +ndërthurja mund të hidhej në qarkullim nën GPL version 3. Por Linux-i +s’është hedhur në qarkullim në atë mënyrë.</p> + +<p>Google është pajtuar me domosdoshmëritë e licencës GNU General Public +License për Linux, por licenca Apache mbi pjesën tjetër të Android-it nuk +kërkon doemos hedhjen në qarkullim të burimit. Google është shprehur se nuk +do të bëjë kurrë publik kodin burim të Android 3.0 (hiq Linux-in). Kodi +burim i Android 3.1 edhe ky u mbajt i fshehtë, duke e bërë Android 3-shin, +hiq Linux-in, <em>software</em> jo të lirë thjesht dhe paq.</p> + +<p>Google tha se e mbajti të fshehtë kodin burim të 3.0-shit ngaqë qe me të +meta dhe njerëzit duhet të presin për hedhjen pasuese në qarkullim. Kjo mund +të jetë këshillë e mirë për njerëz që thjesht duan të xhirojnë sistemin +Android, por këtë duhet ta vendosin vetë përdoruesit. Sido qoftë, zhvillues +dhe të tjerë që fusin duart në sisteme, të cilët duan të përfshijnë +ndryshime në versione të tyret, mund të përdorin atë kod fare mirë.</p> + +<p>Për fat, Google më vonë hodhi në qarkullim kodin burim për Android 3.*, kur +hodhi në qarkullim versionin 4 (edhe ky me kodin burim). Problemi më sipër +doli të ishte një devijim i përkohshëm, se sa një ndryshim politike. Por, +ajo që ndodhi një herë, mund të ndodhë prapë.</p> + +<p>Sido që të jetë, shumica e kodit burim të versioneve të ndryshme të +Android-it është hedhur në qarkullim si <em>software</em> i lirë. A do të +thotë kjo se produktet që përdorin këto versione respektojnë lirinë e +përdoruesve? Jo, për një numër arsyesh.</p> + +<p>Para së gjithash, shumica e tyre përmbajnë aplikacione jo të lirë Google për +të komunikuar me shërbime të tilla si YouTube dhe Google Maps. Këto +zyrtarisht s’janë pjesë e Android-it, por kjo s’e bën të mirë produktin. +Mjaft nga aplikacionet e lira, që mund të përdoreshin në versione të +dikurshëm Android, janë <a +href="https://arstechnica.com/gadgets/2013/10/googles-iron-grip-on-android-controlling-open-source-by-any-means-necessary/"> +zëvendësuar nga aplikacione jo të lira</a>; më 2013-n u shfaqën pajisje +Android të cilat <a +href="https://www.androidbeat.com/2013/12/new-google-play-edition-devices-lack-photo-gallery-app-use-google/"> +s’jepnin ndonjë rrugë për të parë foto, përveç se përmes aplikacionit jo të +lirë Google+</a>. Më 2014-n Google-i njoftoi se <a +href="https://arstechnica.com/gadgets/2014/06/android-wear-auto-and-tv-save-you-from-skins-and-oems-from-themselves/">versionet +Android për televizorë, sahate dhe automjete në pjesën më të madhe do të +ishin jo të lirë.</a> +</p> + +<p>Shumica e pajisjeve Android vijnë me software-in jo të lirë Google Play +(ish- “Android Market”). Ky <em>software</em> i fton përdoruesit me një +llogari Google të instalojnë aplikacione jo të lira. Ai përmban edhe një +deriçkë të pasme me të cilën Google mund të instalojë ose çinstalojë +aplikacione me zor. (Kjo, sipas gjasash, e bën atë një deriçkë të pasme +universale, por kjo s’është vërtetuar.) Google Play s’është pjesë e +Android-it zyrtarisht, por kjo s’e bën më pak të ligë. +</p> + +<p>Google ka kaluar mjaft mjete elementare të përgjithshme nën <a +href="https://blog.grobox.de/2016/the-proprietarization-of-android-google-play-services-and-apps/">bibliotekën +jo të lirë Google Play Services</a>. Nëse kodi i një aplikacioni është +<em>software</em> i lirë, por varet nga Google Play Services, ai aplikacion, +si i tërë, është faktikisht jo i lirë; s’mund të xhirojë në një version të +lirë të Android-id, fjala vjen, Replicant-i. +</p> + +<p>Nëse liria ka vlerë për ju, nuk i doni aplikacionet jo të lira që ofron +Google Play. Që të instaloni aplikacione Android të lira, s'ju duhet Google +Play, se mund t’i merrni prej <a +href="https://f-droid.org/">f-droid.org</a>. +</p> + +<p>Produktet Android vijnë gjithashtu me biblioteka jo të lira. Zyrtarisht +këto s’janë pjesë e Android-it, por ngaqë funksione të ndryshme të +Android-it varen prej tyre, ato janë pjesë e cilitdo instalim faktik të +Android-it.</p> + +<p>Edhe vetë programet që janë zyrtarisht pjesë e Android-it, mund të mos +përkojnë me hedhjet në qarkullim të kodit burim nga Google. Prodhuesit e +telefonave mund ta ndryshojnë këtë kod dhe shpesh nuk hedhin në qarkullim +kodin burim të versioneve të tyre. GNU GPL lyp që të japin kodin për +versionet e tyre të Linux-it, nëse pajtohem me të. Pjesa tjetër e kodit, nën +licencën dorëlëshuar Apache, nuk kërkon prej tyre të hedhin në qarkullim +versionin burim që përdorin në të vërtetë.</p> + +<p>Një përdorues pikasi se, mjaft programe në sistemin Android që qe pjesë e +telefonit të tij, qenë <a +href="https://www.beneaththewaves.net/Projects/Motorola_Is_Listening.html">ndryshuar +për të dërguar të dhëna personale te Motorola.</a> Disa prodhues shtojnë një +<a +href="https://androidsecuritytest.com/features/logs-and-services/loggers/carrieriq/"> +paketë të fshehur survejimi të përgjithshëm, bie fjala Carrier IQ.</a></p> + +<p><a href="https://replicant.us/">Replicant</a> është versioni i lirë i +Android-it. Zhvilluesit e Replicant-it kanë zëvendësuar mjaft nga +bibliotekat jo të lira, për disa modele pajisjesh. Aplikacionet jo të lira +janë përjashtuar, por ju sigurisht që s’doni të përdorni të tilla. +Përkundrazi, CyanogenMod (një tjetër version i ndryshuar i Android-it) është +jo i lirë, ngaqë përmban disa programe jo të lira.</p> + +<p>Mjaft pajisje Android janë “tiranike”: janë konceptuar që përdoruesit të mos +mund të instalojnë dhe xhirojnë <em>software</em> të vetin të ndryshuar, por +vetëm versionet e miratuara nga ndonjë shoqëri. Në këtë situatë, të +ekzekutueshmit s’janë të lirë, edhe nëse janë krijuar nga burime të cilat +janë të lira dhe të përdorshme nga ju. Megjithatë, për disa pajisje Android +mund të arrihet kontroll i plotë; pra përdoruesit mund të instalojnë +<em>software</em> tjetër.</p> + +<p><em>Firmware</em> ose përudhës të rëndësishëm janë gjithashtu pronësorë, +përgjithësisht. Këta mbulojnë transmetimin në rrjetin telefonik, WiFi-n, +bluetooth-in, GPS-në, anën grafike 3D, kamerën, altoparlantin dhe në disa +raste edhe mikrofonin. Në disa modele, pak nga këta përudhësa janë të lirë +dhe ka disa, pa të cilët s’do t’ju gjente gjë—por s’mund të bëni dot +pa mikrofonin apo rrjetin telefonik.</p> + +<p>Firmware-i për rrjetin telefonik vjen i instaluar. Nëse krejt ajo çka bënte +do të ishte të komunikojë me rrjetin telefonik kur doni ju, mund ta +konsideronim si të barasvlershmin me një qark. Kur këmbëngulim se software-i +në një pajisje kompjuterike duhet të jetë i lirë, mund të anashkalojmë +<em>firmware</em> të instaluar që s’do të përmirësohet kurrë, ngaqë për +përdoruesin s’ndërron gjë nëse është një program apo një qark.</p> + +<p>Mjerisht, në këtë rast do të ishte një qark keqdashës. Veçoritë dashakeqe +janë të papranueshme, pavarësisht se si sendërtohen.</p> + +<p>Në shumicën e pajisjeve Android, ky <em>firmware</em> ka aq shumë kontroll, +sa që mund ta kthejë produktin në një pajisje përgjuese. Në disa, kontrollon +mikrofonin. Në të tjerë mund të përfitojë kontroll të plotë të pjesës +kryesore kompjuterike, përmes kujtese të përbashkët dhe mundet pra të +anashkalojë ose zëvendësojë çfarëdo software-i të lirë që keni instaluar. Me +disa, ndoshta me të tërë, modele është e mundur të ushtrohet kontroll së +largëti të këtij firmware-i për të mbishkruar pjesën tjetër të software-it +në pajisje. Thelbi i software-it të lirë është të kemi kontroll të +software-it dhe punës tonë me kompjuterat; një sistem me një deriçkë të +pasme s’është për ne. Teksa cilido sistem kompjuterik mund <em>të ketë</em> +të meta që mund të shfrytëzohen për spiunim, këto pajisje mundet të +<em>jenë</em> pajisje spiunimi. (Craig Murray, në <a +href="https://www.theguardian.com/books/2006/aug/12/politics">Vrasje në +Samarkand</a>, përshkruan përfshirjen e tij në një operacion zbulimi, që +shndërroi së largëti në një pajisje përgjimi telefonin celular jo Android të +një objektivi që nuk dyshonte.)</p> + +<p>Sido që të jetë, firmware-i i rrjetit telefonik, në një telefon Android, +s’është i barasvlershëm me një qark, ngaqë hardware-i lejon instalim +versionesh të rinj dhe kjo është ajo që bëhet. Ngaqë është një +<em>firmware</em> pronësor, në praktikë vetëm prodhuesi mundet të realizojë +versione të rinj—përdoruesit s’munden.</p> + +<p>Duke i mbledhur tok këto pika, mund të tolerojmë <em>firmware</em> jo të +lirë rrjeti telefonik, me kusht që versionet e rinj për të të mos ngarkohen, +të mos mund të marrë kontrollin e pjesës kryesore kompjuterike dhe se mund +të komunikojë vetëm kur dhe qysh e lë sistemi i lirë operativ të +komunikojë. Me fjalë të tjera, kur të jetë i barasvlershëm me qark dhe ai +qark s’duhet të jetë dashakeq. S’ka pengesa teknike për krijimin e një +telefoni Android që do të kishte këto karakteristika, por nuk dimë të jetë +krijuar ndonjë.</p> + +<p>Android-i s’është një sistem i vetëstrehueshëm; zhvillimi për Android lypset +të kryhet në ndonjë sistem tjetër. Mjetet në “software development kit” +(SDK) të Google-it duket të jenë të lira, por është punë e zorshme të +kontrollohet nëse është kështu. Kartelat përkufizim për disa API Google +s’janë të lira. Instalimi i SDK-së lyp nënshkrimin e një licence software-i +pronësor, nënshkrimin e të cilës duhet ta refuzoni. <a +href="https://redmine.replicant.us/projects/replicant/wiki/ReplicantSDK"> +SDK-ja e Replicant-it</a> është një zëvendësim i lirë.</p> + +<p>Mbulimi i Android-it së fundi nga shtypi përqendrohet te betejat e +patentave. Gjatë 20 vjetëve fushatë për heqjen patentave mbi software-in +kemi paralajmëruar se do të ndodhnin beteja të tilla. Patentat mbi +software-in mund të detyrojnë eliminim veçorish nga Android-i, ose madje ta +bëjnë jo të passhëm. Për më tepër hollësi se pse duhen zhdukur patentat mbi +software-in, shihni <a +href="https://endsoftpatents.org/">endsoftpatents.org</a>.</p> + +<p>Megjithatë, sulmet për patenta dhe përgjigjet e Google-it s’janë të lidhura +drejtpërdrejt me subjektin e këtij artikulli: si e trajtojnë pjesërisht +produktet Android një sistem etik shpërndarjeje dhe se si e humbin këtë +shans. Edhe ky problem meriton vëmendjen e shtypit.</p> + +<p>Android-i është një hap i madh drejt një telefoni celular etik, të +kontrolluar nga përdoruesit, me <em>software</em> të lirë, por ka ende shumë +rrugë për të bërë dhe Google-i po e shpie në udhë të shtrembër. Hacker-a po +punojnë me <a href="https://replicant.us/">Replicant</a>-in, por është punë +e madhe të mbulohet një model i ri pajisjeje dhe mbetet ende problemi i +firmware-it. Edhe pse telefonat Android të sotëm janë shumë më pak të liq se +sa telefonat Apple ose Windows, s’mund të thuhet se respektojnë lirinë tuaj.</p> +<div class="column-limit"></div> + +<h3 class="footnote">Poshtëshënim</h3> +<ol> +<li id="linuxnote">Shembulli i skajshëm i këtij konfuzioni shfaqet në sajtin +linuxonandroid.com, që ofron ndihmë si të “instaloni Linux-in [sic] në +pajisjet tuaja Android”. Kjo është tërësisht e rreme: ajo çka instalohet +është një version i sistemit GNU, <em>hiq</em> Linux-in, i cili është tashmë +i pranishëm si pjesë e Android-it. Ngaqë ky sajt mbulon vetëm <a +href="/distros/distros.html">shpërndarje GNU/Linux jo të lira</a>, nuk e +rekomandojmë. +</li> +</ol> + +<div class="infobox extra" role="complementary"> +<hr /> +Botuar së pari në <cite><a +href="https://www.guardian.co.uk/technology/2011/sep/19/android-free-software-stallman"> +The Guardian</a></cite>. +</div> +</div> + +<div class="translators-notes"> + +<!--TRANSLATORS: Use space (SPC) as msgstr if you don't have notes.--> + </div> +</div> + +<!-- for id="content", starts in the include above --> +<!--#include virtual="/server/footer.sq.html" --> +<div id="footer" role="contentinfo"> +<div class="unprintable"> + +<p>Ju lutemi, pyetjet dhe kërkesat e përgjithshme rreth FSF-së & GNU-së +dërgojini te <a href="mailto:gnu@gnu.org"><gnu@gnu.org></a>. Ka +gjithashtu <a href="/contact/">mënyra të tjera për t’u lidhur me</a> +FSF-në. Njoftimet për lidhje të dëmtuara dhe ndreqje apo këshilla të tjera +mund të dërgohen te <a +href="mailto:webmasters@gnu.org"><webmasters@gnu.org></a>.</p> + +<p> +<!-- TRANSLATORS: Ignore the original text in this paragraph, + replace it with the translation of these two: + + We work hard and do our best to provide accurate, good quality + translations. However, we are not exempt from imperfection. + Please send your comments and general suggestions in this regard + to <a href="mailto:web-translators@gnu.org"> + + <web-translators@gnu.org></a>.</p> + + <p>For information on coordinating and contributing translations of + our web pages, see <a + href="/server/standards/README.translations.html">Translations + README</a>. --> +Përpiqemi fort dhe bëjmë sa mundemi për të ofruar përkthime me cilësi të +mirë dhe të përpikta. Megjithatë, nuk jemi të përjashtuar nga +papërsosmëritë. Ju lutemi, komentet dhe këshillat e përgjithshme lidhur me +këtë dërgojini te <a +href="mailto:web-translators@gnu.org"><web-translators@gnu.org></a>.</p><p>Për +të dhëna mbi bashkërendimin dhe parashtrimin e përkthimeve të faqeve tona +web, shihni <a href="/server/standards/README.translations.html">README për +përkthimet</a>.</p> +</div> + +<!-- Regarding copyright, in general, standalone pages (as opposed to + files generated as part of manuals) on the GNU web server should + be under CC BY-ND 4.0. Please do NOT change or remove this + without talking with the webmasters or licensing team first. + Please make sure the copyright date is consistent with the + document. For web pages, it is ok to list just the latest year the + document was modified, or published. + + If you wish to list earlier years, that is ok too. + Either "2001, 2002, 2003" or "2001-2003" are ok for specifying + years, as long as each year in the range is in fact a copyrightable + year, i.e., a year in which the document was published (including + being publicly visible on the web or in a revision control system). + + There is more detail about copyright years in the GNU Maintainers + Information document, www.gnu.org/prep/maintain. --> +<p>Të drejta kopjimi © 2011-2016, 2021 Richard Stallman</p> + +<p>Kjo faqe mund të përdoret sipas një licence <a rel="license" +href="http://creativecommons.org/licenses/by-nd/4.0/">Creative Commons +Attribution-NoDerivatives 4.0 International License</a>.</p> + +<!--#include virtual="/server/bottom-notes.sq.html" --> +<div class="translators-credits"> + +<!--TRANSLATORS: Use space (SPC) as msgstr if you don't want credits.--> + </div> + +<p class="unprintable"><!-- timestamp start --> +U përditësua më: + +$Date: 2022/07/21 12:04:03 $ + +<!-- timestamp end --> +</p> +</div> +</div> +<!-- for class="inner", starts in the banner include --> +</body> +</html> |